भगवान बुद्धांचे पवित्र अवशेष, भारत सरकारच्या प्रयत्नांमुळे १२७ वर्षांनी भारतात परत येऊ शकले

■ १८९८ मध्ये ब्रिटिश काळात उत्तर प्रदेशातील कपिलवस्तु जिल्ह्यातील पिप्रहवा येथून उत्खनन करून परदेशात गेलेले भगवान बुद्धांचे पवित्र अवशेष, भारत सरकारच्या प्रयत्नांमुळे १२७ वर्षांनी भारतात परत येऊ शकले.

■ ते एकेकाळी लिलावात विकण्यास तयार होते, आज भारताने पूर्ण दृढनिश्चयाने आणि कायदेशीर शक्तीने ते थांबवले आहेत आणि त्यांना सन्मानाने आपल्या भूमीत परत आणले आहे.

■ भगवान बुद्धांचे पवित्र अवशेष केंद्रीय मंत्री माननीय गजेंद्र सिंह शेखावत यांनी अधिकृतपणे ताब्यात घेतले.

■ हा क्षण भारताच्या सांस्कृतिक वारशाचे आणि बुद्धावरील आपल्या श्रद्धेचे प्रतीक आहे.

■ या अवशेषांची कहाणी १८९८ मध्ये सुरू होते, जेव्हा ब्रिटिश अभियंता विल्यम पेपे यांनी पिप्रहवा येथे एका प्राचीन बौद्ध स्तूपाचे उत्खनन केले. उत्खननादरम्यान एक मोठे दगडी पात्र सापडले. त्यात भगवान बुद्धांच्या हाडांचे अवशेष, स्फटिक आणि साबण दगडापासून बनवलेले पवित्र कलश आणि रत्ने आणि दागिन्यांनी भरलेले अर्पण होते. यापैकी बहुतेक रत्ने आणि रत्ने कोलकाता येथील संग्रहालयात ठेवण्यात आली होती. ऐतिहासिक पुरावे असे सूचित करतात की ज्या स्तूपातून हे अवशेष काढले गेले होते ते भगवान बुद्धांच्या अंत्यसंस्कारानंतर शाक्य वंशजांनी बांधले होते.

■ हे अवशेष ब्रिटनमध्ये कसे पोहोचले?

ब्रिटिश सरकारने उत्खननात सापडलेले बहुतेक अमूल्य अवशेष तत्कालीन भारतीय खजिना अधिनियम १८७८ अंतर्गत कोलकाता येथील भारतीय संग्रहालयात पाठवले. परंतु उत्खनन यंत्र विल्यम पेपे यांना काही रत्ने आणि भांडी त्यांच्याकडे ठेवण्याची परवानगी देण्यात आली जी नंतर त्यांच्या कुटुंबाकडे राहिली. आता पेपे यांचे वंशज ख्रिस पेपे सोथेबी नावाच्या संस्थेमार्फत या पवित्र रत्नांचा लिलाव करणार होते.

■ भारताला या रत्नांच्या लिलावाची बातमी मिळताच, ५ मे २०२४ रोजी, संस्कृती मंत्रालयाने कायदेशीर नोटीस बजावली. सरकारने म्हटले आहे की हे अवशेष भारताचा आणि जागतिक बौद्ध समुदायाचा अमूल्य धार्मिक आणि सांस्कृतिक वारसा आहेत. त्यांचा लिलाव करणे हे भारतीय कायदे आणि संयुक्त राष्ट्रांच्या करारांचे उल्लंघन आहे. त्यांचा व्यापार बेकायदेशीर आणि अनैतिक आहे. बौद्ध संघटनांनीही तीव्र निषेध केला. यानंतर लिलाव करणाऱ्या संस्थेनेही माघार घेतली. त्यांनी सांगितले की आम्हाला ते जतन करायचे आहे.

■ लिलाव थांबला आणि भारत जिंकला

भारताच्या कठोर भूमिकेसमोर लिलाव करणाऱ्या संस्थेला नतमस्तक व्हावे लागले. लिलाव पुढे ढकलण्यात आला आणि पिप्रहवा रत्ने भारतात परत करण्याची प्रक्रिया सुरू झाली. आज ज्या रत्नांची किंमत १०० कोटी रुपयांपेक्षा जास्त असल्याचा अंदाज होता, ते धार्मिक आदराने त्यांच्या देशात परतले आहेत. आता ते राष्ट्रीय संग्रहालय, नवी दिल्ली आणि पिप्रहवा बुद्ध मंदिरात सुरक्षित ठेवले आहेत.