📖 भारतीय संविधान जागर अभियान – भाग २ : 🇮🇳 नागरिकत्व म्हणजे काय ?

भारतीय संविधान हे केवळ कायद्याचे पुस्तक नाही तर लोकशाही, सामाजिक न्याय आणि समता यांचा जीवरस आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी जगातील सर्वोत्कृष्ट तत्त्वांचा अभ्यास करून भारताच्या वास्तवाला साजेसे संविधान घडवले. भाग १ मध्ये आपण संघराज्य आणि त्याचे राज्यक्षेत्र या संदर्भातील माहिती घेतली. आता या भाग २ मध्ये आपण नागरिकत्व (Citizenship) या महत्त्वपूर्ण संकल्पनेवर चर्चा करूया. कारण राष्ट्र म्हणजे केवळ भौगोलिक सीमा नसते, तर त्या भूमीवर राहणाऱ्या लोकांचा एकात्म अनुभव असतो.

🇮🇳 नागरिकत्व म्हणजे काय?

संविधानाच्या भाग २ (कलम ५ ते ११) मध्ये नागरिकत्वाबाबत तरतुदी करण्यात आल्या आहेत.
नागरिकत्व म्हणजे —
👉 एखाद्या व्यक्तीचा देशाशी असलेला कायदेशीर व सामाजिक संबंध.
👉 नागरिकाला त्या देशातील मूलभूत अधिकार मिळतात.
👉 त्याच्यावर काही कर्तव्येही येतात.

भारताचे नागरिकत्व एकच आणि अखंड आहे. म्हणजेच केंद्र व राज्य सरकारांसाठी वेगळे नागरिकत्व नाही. प्रत्येक भारतीय नागरिक संपूर्ण भारताचा नागरिक आहे.

📌 संविधानातील नागरिकत्वाच्या तरतुदी

कलम ५ ते ११ मध्ये खालील मुद्दे समाविष्ट आहेत:

1. कलम ५ – संविधान लागू होण्याच्या दिवशी नागरिकत्व

जे कोणी भारतात जन्मले, किंवा ज्यांचे पालक भारतात जन्मले, किंवा जे संविधान लागू होण्याच्या दिवशी (२६ जानेवारी १९५०) भारतात सामान्यत: वास्तव्यास होते, त्यांना नागरिकत्व मिळाले.

2. कलम ६ – पाकिस्तानहून भारतात आलेले लोक (विस्थापित)

फाळणीनंतर पाकिस्तानातून आलेल्या लोकांना नागरिकत्व देण्याबाबतची तरतूद.

3. कलम ७ – पाकिस्तानात स्थलांतर करणारे लोक

जे लोक पाकिस्तानात गेले पण पुन्हा परत भारतात आले, त्यांच्यासाठी वेगळी व्यवस्था.

4. कलम ८ – परदेशात राहणारे भारतीय

जे लोक भारताबाहेर राहत होते पण भारतीय मूळाचे होते, त्यांना नागरिकत्व मिळण्याचा अधिकार.

5. कलम ९ – परदेशी नागरिकत्व स्वीकारणारे

जर एखाद्या भारतीयाने दुसऱ्या देशाचे नागरिकत्व स्वीकारले तर तो भारताचा नागरिक राहणार नाही.

6. कलम १० – नागरिकत्वाचा सततपणा

नागरिकत्व संविधान लागू झाल्यानंतरही कायद्याच्या अधीन राहून कायम राहील.

7. कलम ११ – संसदेला अधिकार

संसदेला नागरिकत्वाच्या कायद्यांमध्ये बदल करण्याचा संपूर्ण अधिकार आहे.

📜 नागरिकत्व कायदे

संविधानातील तरतुदींबरोबरच नागरिकत्व अधिनियम १९५५ लागू करण्यात आला. त्यात पुढे अनेक दुरुस्त्या झाल्या (१९८६, २००३, २०१९ इ.). त्यानुसार भारताचे नागरिकत्व मिळवण्याचे मार्ग असे आहेत –

1. जन्माने नागरिकत्व

१९५० ते १९८७ दरम्यान भारतात जन्मलेल्या सर्वांना नागरिकत्व.

१९८७ नंतर काही अटी लागू.

2. वंशपरंपरेने नागरिकत्व

भारतीय पालकांच्या संततीला नागरिकत्व.

3. नोंदणीद्वारे नागरिकत्व

परदेशी व्यक्तीने भारतात ठराविक कालावधी राहिल्यानंतर अर्ज करून मिळवलेले नागरिकत्व.

4. नैसर्गिकरणाने (Naturalization)

ठराविक वर्षे भारतात राहिलेल्या परदेशी नागरिकाला मिळणारे नागरिकत्व.

5. प्रदेश विलीन झाल्यावर

जेव्हा भारतात एखादा प्रदेश जोडला जातो, तेथील लोक आपोआप भारतीय नागरिक होतात. (उदा. गोवा १९६१ नंतर, सिक्कीम १९७५ मध्ये).

⚖️ नागरिकांचे हक्क व जबाबदाऱ्या

नागरिकत्व केवळ अधिकार मिळवून देत नाही तर जबाबदाऱ्या देखील घालून देते.

हक्क :

मूलभूत अधिकार (स्वातंत्र्य, समानता, धार्मिक स्वातंत्र्य, घटनात्मक उपाय)

निवडणुकीत मतदानाचा अधिकार

शासकीय सेवेत काम करण्याचा अधिकार

भारतात मालमत्ता खरेदी करण्याचा अधिकार

जबाबदाऱ्या :

संविधानाचे पालन करणे

राष्ट्रध्वज व राष्ट्रगीताचा मान राखणे

कर भरणे

सामाजिक व बंधुभाव टिकवणे

पर्यावरणाचे संरक्षण

🌍 आजचे संदर्भ : नागरिकत्व आणि आव्हाने

आजच्या काळात नागरिकत्व ही केवळ कायदेशीर बाब राहिलेली नाही, तर ती सामाजिक व राजकीय मुद्दा देखील बनली आहे.

CAA (नागरिकत्व सुधारणा कायदा २०१९) मुळे मोठ्या प्रमाणात चर्चा व आंदोलन झाले.

जागतिकीकरणामुळे “Dual Citizenship” ची मागणी होत आहे, पण भारतात अद्याप ते मान्य नाही.

स्थलांतर, शरणार्थी प्रश्न, नागरिकत्व पडताळणी या गोष्टी मोठे आव्हान ठरत आहेत.

🌸 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे विचार

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी स्पष्ट सांगितले की – “राष्ट्र हे लोकांच्या एकात्मतेने बनते.”
नागरिकत्व हा केवळ कायदेशीर दर्जा नसून तो लोकशाही टिकवण्याचा पाया आहे. समान हक्क, समान संधी आणि सामाजिक बंधुभाव याशिवाय नागरिकत्व निरर्थक ठरते.

भारतीय संविधानाने नागरिकत्वाबाबत एक मजबूत चौकट दिली आहे. हे नागरिकत्व आपल्याला केवळ कायदेशीर अधिकार देत नाही तर लोकशाही बळकट करण्याची जबाबदारी देखील सोपवते.
आज प्रत्येक भारतीयाने अभिमानाने सांगावे – “मी भारतीय आहे आणि भारत माझा आहे.”

📰 Buddhist Bharat संदेश

👉 संविधानातील प्रत्येक कलम जाणून घेणे ही केवळ अभ्यासाची गोष्ट नाही, तर सामाजिक जबाबदारी आहे.
👉 नागरिकत्वाबाबत जागरूक राहा, कारण हाच आपल्या हक्कांचा पाया आहे.
👉 Dr. Babasaheb Ambedkar यांचे संविधानिक वारसा वाचूया, समजून घेऊया आणि जगूया.

✍️ लेखक – Buddhist Bharat संविधान जागर अभियान