🔸 दलित पँथर : प्रस्तावना
“आम्ही भीक मागत नाही, अधिकार मागतो – आणि तो मिळवूनच राहतो!”
ही गर्जना होती १९७० च्या दशकात महाराष्ट्रातून उगम पावलेल्या दलित पँथर चळवळीची. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारसरणीला बळकटी देणारी, आणि दलित समाजाच्या आत्मसन्मानाचा आवाज बुलंद करणारी ही चळवळ होती. ‘दलित पँथर’ ही केवळ संघटना नव्हती, तर एक क्रांती, एक वैचारिक आंदोलन, आणि सामाजिक समतेची तळमळ होती.
🔸 दलित पँथर : स्थापना कधी, कुठे, कशी?
📅 स्थापना: ९ जुलै १९७२
📍 स्थळ: मुंबई, महाराष्ट्र
👥 संस्थापक सदस्य:
जयसिंगराव गायकवाड पाटील
नामदेव ढसाळ
राजा ढाले
या चळवळीची प्रेरणा अमेरिकेतील “Black Panther Party” या African-American क्रांतीशील संघटनेपासून घेतली होती.
🔸 दलित पँथर : चळवळीची पार्श्वभूमी
१९७० च्या दशकात दलितांवर वाढणारे अत्याचार, न्याय न मिळणं, शैक्षणिक व आर्थिक मागासलेपणा आणि सामाजिक बहिष्कार या पार्श्वभूमीवर ही चळवळ उभी राहिली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी दिलेले हक्क हे कागदापुरते राहू नयेत, म्हणून दलित पँथरच्या तरुणांनी थेट रस्त्यावर उतरण्याचा निर्णय घेतला.
🔸 दलित पँथर : विचारधारा व उद्दिष्टे
जातिव्यवस्थेचा पूर्ण नाश
दलित, शोषित, वंचित यांचं संघटन
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, बुद्ध आणि फुले-शाहूंच्या विचारांचा प्रसार
साहित्य, कविता, नाटक यामार्फत क्रांतीचा प्रचार
संविधानिक हक्कांसाठी संघर्ष
🔸 दलित पँथर : कार्यशैली
दलित पँथरने “प्रत्यक्ष कृती” हे आपलं ब्रीद केलं. केवळ लेखन, वाचन नाही – अत्याचार झालेल्या गावात पोहोचून, निदर्शने, मोर्चे, आणि पोलिस अत्याचाराविरोधात आवाज उठवला.
उदाहरणार्थ:
वसंत पवार हत्या प्रकरण – बीड जिल्ह्यातील दलित युवकाच्या हत्येविरोधात तीव्र आंदोलन
औरंगाबाद, नाशिक, विदर्भात दलितांवरील अन्यायाविरोधात लढा
मुंबईत लेखन-प्रकाशन केंद्रातून दलित साहित्याची जनजागृती
🔸 दलित साहित्य चळवळीला चालना
दलित पँथरमुळे “दलित साहित्य” ही स्वतंत्र साहित्यिक शाखा म्हणून उदयास आली. दलित लेखकांनी आपल्या जीवनातील वास्तव, वेदना आणि लढ्याचं सशक्त साहित्यिक रूप दिलं.
काही प्रसिद्ध साहित्यिक व काव्यसंग्रह:
नामदेव ढसाळ – गोलपीठा
दया पवार – बलुतं
शरणकुमार लिंबाळे – अक्करमाशी
नागनाथ कोत्तापल्ले, राजा ढाले, अरुण काळे
🔸 दलित पँथर : संघटनेत फुट आणि उत्तरकाळ
१९७४-७५ नंतर संघटनेत वैचारिक मतभेद झाले:
राजा ढाले – आंबेडकरी विचारांचे पुरस्कर्ते
नामदेव ढसाळ – डाव्या विचारांशी जवळीक
यामुळे दलित पँथर एकसंघ राहू शकली नाही. मात्र तिचा सामाजिक आणि वैचारिक प्रभाव आजही प्रभावी आहे.
🔸 दलित पँथर : प्रभाव आणि वारसा
दलित युवकांमध्ये आत्मभान निर्माण
दलित साहित्य आणि सांस्कृतिक जागृती
राज्यात व देशभरात इतर संघटनांना प्रेरणा
आंबेडकरी विचारांचे नव्या स्वरूपात पुनर्जन्म
🔸 दलित पँथरचे प्रमुख सदस्य
क्र. नाव भूमिका
1. नामदेव ढसाळ सहसंस्थापक, कवी, लेखक
2. राजा ढाले सहसंस्थापक, लेखक, विचारवंत
3. जयसिंगराव गायकवाड पाटील संस्थापक सदस्य
4. अरण शिंपी कार्यकर्ता, विचारवंत
5. भाऊ धर्माधिकारी संघटनात्मक कार्य
6. भागवत जाधव संघटनेचा विस्तार
7. दया पवार लेखक, साहित्यिक सहयोगी
8. नागनाथ कोत्तापल्ले दलित साहित्य अभ्यासक
9. डॉ. यशवंत माने संघटनेचे वैचारिक मार्गदर्शक
🔸 संदर्भ ग्रंथ / शिफारस वाचन:
1. दलित पँथर घोषणापत्र (1973)
2. गोलपीठा – नामदेव ढसाळ
3. बलुतं – दया पवार
4. अक्करमाशी – शरणकुमार लिंबाळे
5. Dalit Panther Movement in Maharashtra – आनंद तेलतुंबडे
6. From Untouchable to Dalit – एलेनॉर झेलिऑट
7. Dalit Visions – गेल ऑम्व्हेड्ट
8. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर वाङ्मय (संपूर्ण संच)
✍️ लेखक:
बुद्धिस्ट भारत संपादकीय टीम
💬 निष्कर्ष
दलित पँथरने दलित समाजाला ‘भीक मागणारा’ नव्हे, तर हक्क मागणारा आणि लढणारा बनवलं. आजच्या सामाजिक, राजकीय परिस्थितीत दलित पँथरचा इतिहास नव्या पिढीला अस्मितेचा आणि संघर्षाचा संदेश देतो. ही चळवळ संपली नाही – ती प्रेरणा म्हणून आजही जिवंत आहे.
More Stories
आदरणीय कोरियन भिक्षू पोमन्युन सुनीम यांनी सांगितलेली एक गोष्ट
Ashtang Marg अष्टांग मार्ग आणि त्याचा अर्थ
पंचशील म्हणजे पाच नैतिक नियम किंवा शील Panchasheel Means Five Moral Rules Or Precepts.