🌕🌹 आषाढ पौर्णिमा 🌹🌕

उपोसथ दिन – शनिवार, दि. २४ जुलै, २०२१

१. ही पौर्णिमा जुलै महिन्यात येते.
२. ही पौर्णिमा बुद्ध धम्मात पुढील गोष्टींसाठी महत्त्वाची आहे.
३. या पौर्णिमेला सिद्धार्थ गौतम बुद्धाने वाराणसीजवळ सारनाथ येथे पंचवर्गीय भिक्खूंना धम्म शिकवून धम्मचक्रप्रवर्तन घडवून आणले.
४. धम्मचक्रप्रवर्तनसूत्राची शिकवण पूर्ण झाल्यानंतर कौंडिण्य हा भिक्खू अर्हन्त झाला.
५. ज्या ठिकाणी भगवान गौतम बुद्धाने मानव जातीला पहिल्यांदा धम्म शिकविला, त्याच ठिकाणी आज धम्मेक स्तूप उभा आहे.
६. याच पौर्णिमेला महामायेच्या उदरात भविष्यातील बुद्धाची गर्भधारणा झाली.
७. भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म या ग्रंथात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी याचे वर्णन पुढीलप्रमाणे केले आहे.
८. “शाक्य लोकांत प्रतिवर्षी आषाढ महिन्यात येणारा एक उत्सव पाळण्याची प्रथा होती. सर्व शाक्य लोक आणि त्याप्रमाणे राजघराण्यातील मंडळी हा महोत्सव साजरा करीत असत.
९. हा महोत्सव सात दिवस साजरा करण्याची पद्धत होती.
१०. एकदा महामायेने हा महोत्सव मोठ्या थाटामाटात, पुष्पमाला, सुगंधादि वस्तूंचा उपयोग करून परंतु मद्यपानादि उत्तेजक वस्तू वर्ज्य करून साजरा करण्याचे ठरविले.
११. उत्सवाच्या सातव्या दिवशी ती भल्या पहाटे उठली, सुगंधी पाण्याने तिने आंघोळ केली, दानधर्मार्थ चार लक्ष मोहरा तिने देणगी म्हणून वाटल्या, मौल्यवान अलंकार घालून साजशृंगार केला, आवडीच्या पदार्थांचे सेवन केले व व्रताचरण करून निद्रेसाठी कलात्मकतेने सजविलेल्या शयनमंदिरात ती गेली.
१२. त्या रात्री शुद्धोदन व महामाया यांचा एकांत होऊन महामायेला गर्भसंभव झाला. पलंगावर पहुडली असताना ती तशीच झोपी गेली. निद्राधीन असताना तिला स्वप्न पडले.
१३. स्वप्नात तिला असे दिसले की, चतुर्दिक्पालांनी आपणाला निद्रित स्थितीत मंचकासह उचलले व हिमालयाच्या माथ्यावर नेऊन एका विशाल शाल वृक्षाखाली ठेवून ते बाजूला उभे राहिले आहेत.
१४. नंतर चतुर्दिक्पालांच्या स्त्रिया तिच्याजवळ आल्या व त्यांनी सुगंधी द्रव्ये लावून फुलांनी असे सजविले की, ती कुणा दिव्यशक्तीचे स्वागत करावयास तयार झाली आहे असे वाटले.
१६. इतक्यात सुमेध नावाचा एक बोधिसत्त्व तिच्यापुढे प्रकट झाला व तिला म्हणाला, “मी माझा शेवटचा जन्म पृथ्वीवर घेण्याचे ठरविले आहे. तू माझी माता होण्यास कबूल होशील का ?” तिने उत्तर दिले, “मोठ्या आनंदाने !” त्याच क्षणी महामायेला जाग आली.
१७. याठिकाणी लक्षात ठेवण्यासारखी गोष्ट आहे की, महामाया ही संपूर्ण सात दिवसांच्या उत्सवामध्ये कोणत्याही तऱ्हेचे मादक द्रव्ये घेत नव्हती. सातव्या दिवशी तिने दान व शीलांचे पालन केले. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की, सबंध जगाला उपदेश करू शकतील अशी माणसे, शीलांचे पालन करणाऱ्या आई-वडिलांच्या पोटीच जन्माला येतात.
१८. याच पौर्णिमेच्या दिवशी सिद्धार्थ गौतमाने वयाच्या २९ व्या वर्षी परिव्रज्या घेतली, त्याने गृहत्याग केला. यालाच महाभिनिष्क्रमण असे म्हणतात.
१९. याच पौर्णिमेच्या दिवशी बुद्धाने पहिला वर्षावास पंचवर्गीय भिक्खूंसोबत सारनाथ येथे सुरू केला.
२०. प्रत्येक वर्षी याच पौर्णिमेला भिक्खूंचा तीन महिन्यांचा वर्षावास सुरू होतो. वर्षावासाच्या काळामध्ये भिक्खू विहारांमध्ये वास्तव्यास असतात व धम्म प्रचारासाठी दूर अशा क्षेत्रामध्ये दौरा करीत नाहीत.
२१. वर्षावासाचे काळात एकाच ठिकाणी थांबण्याची सूचना बुद्धाने भिक्खूंना केली होती. त्यामुळे आजही वर्षावासाच्या काळात भिक्खू एकाच विहारामध्ये आश्रयास असतात. जवळपासच्या परिसरातील उपासक, भिक्खूंना सोयी पुरवितात. भिक्खू उपासकांना धम्म शिकवितात.
२२. या कालावधीमध्ये भिक्खूंनी समाधीच्या अभ्यासास व अष्टांगिक मार्गाच्या पालनास जास्तीत जास्त वेळ दिला पाहिजे, अशी अपेक्षा असते. भिक्खूंनी सकाळ-संध्याकाळ उपासकांना धम्म समजावून सांगितला पाहिजे. भिक्खूंच्या धम्म मार्गावरील प्रगतीसाठी वर्षावास हा उत्तम काळ आहे.
२३. याच पौर्णिमेच्या दिवशी बुद्धाने सारीपुत्राला अभिधम्म शिकविण्यास सुरुवात केली. आजही अनेक बौद्ध राष्ट्रांमध्ये ‘अभिधम्म’ शिकविण्यास याच पौर्णिमेपासून सुरुवात होते.
२४. याच पौर्णिमेच्या दिवशी वर्षावासाबरोबरच पहिली बुद्ध संगीती ‘राजगृह’ येथे सुरू झाली.
___________

👉 उपोसथ-अष्टशीलाचे पालन कसे करावे ?
१. ज्या दिवशी अष्टशीलाचे पालन करावयाचे आहे, त्या दिवशी सकाळी झोपेतून उठल्यापासून बुद्ध, धम्म व संघ गुणांचे सतत स्मरण करणे आवश्यक आहे. सिद्धार्थ गौतमाचे जीवन चरित्र, त्याला बुद्धत्वाची झालेली प्राप्ती, निर्वाणाचा मार्ग, शील, समाधी, आर्यसत्य आणि प्रतित्यसमुत्पादाचे तत्त्व याविषयीच्या विचारांनी मन ओतप्रोत भरलेले असावे‌. मनात निर्माण होणाऱ्या चित्तवृत्ती, भाव व विचार हे कुशल राहतील यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न केले पाहिजेत. अष्टशील पालनाच्या सुरुवातीपासून ते शेवटपर्यंत अकुशल विचार, भाव इत्यादी मनात जागृत होणार नाहीत, यासाठी जागृक असणे आवश्यक आहे.
२. आंघोळीनंतर अष्टशील धारण करणाऱ्या व्यक्ती बुद्ध, धम्म व संघ वंदनेचे पठण करून, बुद्ध प्रतिमेसमोर पंचांगप्रणाम करून बुद्ध, धम्म व संघाला शरण जातात. त्यानंतर त्या व्यक्तींनी बुद्ध विहाराला भेट देऊन भिक्खूंकडून अष्टशील ग्रहण करून घ्यावे.
३. जर विहारामध्ये भिक्खू हजर नसतील, तर त्या व्यक्तीने बुद्ध प्रतिमेसमोर पंचांग-प्रणामाच्या मुद्रेत बसून स्वतःच अष्टशील ग्रहण करावे. अष्टशील ग्रहण केल्यानंतर उपासकाने आपल्या ऐपतीप्रमाणे, ‘माझ्या दानामुळे जगात धम्म वाढीस लागून लोक सुखी-समाधानी जीवन जगोत’, असा विचार मनात आणून विहारास दान करावे.
४. उपासक राहात असलेल्या भागात विहार नसतील, तर त्या उपासक आणि उपासिकांनी जवळ असलेल्या कोणत्याही सार्वजनिक सभागृहामध्ये किंवा एखाद्या उपासकाच्या घरी एकत्र जमावे व बुद्ध प्रतिमेसमोर अष्टशील ग्रहण करावे. अष्टशील ग्रहण केल्यानंतर उपासकांनी त्यानुसार आचरण करणे आवश्यक आहे. उपासकांनी मध्यान्हापूर्वी भोजन करणे आवश्यक आहे. यासाठी सर्व उपासक एकत्र येऊन अष्टशील धारण केलेल्या सर्व उपासकांसाठी एका ठिकाणी अन्न तयार करू शकतात व मध्यान्हापूर्वी सामूहिकपणे ते भोजन ग्रहण करू शकतात.
५. भोजन ग्रहण करण्यापूर्वी ज्यांच्या श्रमामुळे, ते ग्रहण करीत असलेले अन्न निर्माण झाले, अशा व्यक्तींच्या मंगलाची कामना सर्व उपासकांनी केली पाहिजे. उपोसथाच्या दिवशी जर त्यांना अन्न दान म्हणून मिळत असेल, तर ज्या व्यक्तीच्या रानातून ते अन्न प्राप्त होते, त्या व्यक्तीच्या मांगल्याची कामनाही त्यांनी केली पाहिजे.
६. ज्या व्यक्ती कार्यालयात किंवा इतर ठिकाणी काम करण्यासाठी जातात, त्या व्यक्ती आपल्या घरी अष्टशील ग्रहण करून स्वतः जेवणाचा डबा सोबत घेऊन जाऊ शकतात. ज्या व्यक्ती दुपारच्या भोजनासाठी घरी येतात, त्यांनी उपोसथाच्या दिवशी भोजनासाठी मध्यान्हापूर्वीच घरी पोहचून भोजन ग्रहण केले पाहिजे.
७. उपोषणाच्या दिवशी एकत्र येऊन जे उपासक मध्यान्हापूर्वी भोजन ग्रहण करतात, त्यांनी भोजनानंतर धम्म प्रवचन आयोजित करावे. विनयाचे पालन करणारे भिक्खू किंवा अष्टशील पालन करणारे उपासक यांना धम्म प्रवचनासाठी निमंत्रित करता येते. उपोसथाच्या दिवशी धम्म प्रवचन ऐकून उपासकांमध्ये अष्टशीलाचे पालन करण्याची प्रेरणा निर्माण होते. धम्म प्रवचनानंतर उपासक आपापल्या घरी जाऊन आपले दररोजचे दैनंदिन कार्य पार पाडू शकतात.
८. अष्टशील उपोसथाच्या संपूर्ण कालावधीत उपासक आणि उपासिका यांनी अष्टशीलाचे तंतोतंतपणे पालन करण्यासाठी प्रयत्नांची पराकाष्ठा केली पाहिजे. उपोसथाच्या दिवशी दुपारचे बारा वाजल्यानंतर कोणत्याही प्रकारचे अन्न ग्रहण करण्यास मनाई आहे.‌ उपासक फक्त द्रवरूप अन्न ग्रहण करू शकतात. त्यामुळे उपासकांनी कोणत्याही प्रकारचे अन्न रात्री खाऊ नये. फक्त द्रवरूप अन्नाचे प्राशन करावे. एकंदरीत मध्यान्हापासून ते दुसऱ्या दिवशीच्या सूर्योदयापर्यंत उपासक आणि उपासिकांना चावून खाण्याची गरज असलेले अन्न ग्रहण करता येत नाही, फक्त द्रवरूप अन्न प्राशन करता येते.
९. उपोसथाच्या संपूर्ण कालावधीत बुद्ध, धम्म व संघ या त्रिरत्नांमधील गुणांचे व या त्रिरत्नांना शरण गेल्यामुळे प्राप्त होणाऱ्या पुण्य फळाचे विचार मनात निर्माण होणे आवश्यक आहे.
१०. संध्याकाळी बुद्ध विहारामध्ये धम्म प्रवचन आयोजित करावे. काही उपासक एकत्र येऊन ते राहात असलेल्या भागात उपलब्ध असलेल्या हॉलमध्ये किंवा एखाद्या उपासकाच्या घरी धम्म प्रवचन आयोजित करू शकतात. उपोसथाच्या दिवशी केलेल्या धम्म चर्चेमुळे उपासक व उपासिकांचे मन बुद्ध, धम्म व संघाविषयीच्या श्रद्धेने भरून येते व त्यामुळे उपासक आणि उपासिकांमध्ये निब्बाण प्राप्तीसाठी धम्म पालन करण्याची प्रेरणा निर्माण होते, उत्साह वृद्धिंगत होतो‌.
११. रात्री झोपण्याच्या वेळी तसेच दिवसभर आराम करतेवेळी सुद्धा उंच, आरामदायक व मोठा बिछाना वापरू नये. दुसऱ्या दिवशी उपासक जेव्हा झोपून उठतो, तेव्हा त्याने बुद्ध, धम्म व संघ गुणांचे स्मरण करावे आणि स्नानादी विधी आटोपून अष्टशील सोडेपर्यंत आठ शीलांचे योग्य प्रकारे पालन करावे.
१२. स्नानानंतर पंचशील ग्रहण करून उपोसथ अष्टशीलाचा शेवट करावा. जेव्हा उपासक पंचशील ग्रहण करतात, तेव्हा अष्टशील उपोसथाचा आपोआपच शेवट होतो. यानंतर पंचशीलाचे पालन करून कोणत्याही तत्त्वाचे उल्लंघन होणार नाही याची खबरदारी प्रत्येकाने घ्यावयाची असते.
१३. उपोसथाच्या संपूर्ण कालावधीत, उपोसथ संपल्यानंतर आपण कोणते विशिष्ट अन्न ग्रहण करणार आहोत याचा कुठलाही विचार मनात येता कामा नये. खरे म्हणजे, उपोसथाचे दिवशी उपोसथ ग्रहण करणारे उपासक किंवा उपासिकांनी जे अन्न शिजविले जाईल, तेच अन्न, दान म्हणून स्वीकारावे. उपासक किंवा उपासिकेने अन्न तयार करणाऱ्या व्यक्तींना विशिष्ट तऱ्हेचे अन्न तयार करण्याची सूचना देऊ नये. अन्न तयार करणारी व्यक्तीच जर उपोसथ ग्रहण करीत असेल, तर त्या व्यक्तीने दररोज ज्याप्रमाणे अन्न तयार होते, तसेच नेहमीचे अन्न तयार करावे आणि ते ग्रहण करावे. उपोसथाचे दिवशी चवदार अन्न घेण्याचा मुळीच उद्देश नाही, तर शरीराला ऊर्जा मिळावी, यासाठी अन्न ग्रहण करणे हा अन्न ग्रहण करण्यामागचा मुख्य उद्देश आहे.
१४. उपोसथाच्या दिवशी कोणत्याही प्रकारच्या मनोरंजनाच्या कार्यक्रमास हजर राहून त्याचा आस्वाद घेऊ नये. दूरदर्शन आणि रेडिओवरील मनोरंजनाच्या कार्यक्रमाचा यात समावेश आहे. दूरदर्शनवरील सिनेमा, नृत्य, गीतगायन, वाद्य यापासून उपोसथाच्या दिवशी पूर्णतः दूर राहावे‌. तथापि, दूरदर्शन आणि रेडिओ यांचा उपयोग या दिवशी आपल्याला करता येतो. धम्मगीते ऐकून आपण धम्म पालनात उत्साह निर्माण करू शकतो.
१५. उपोसथाच्या दिवशी प्रत्येकाने जेवढ्या साधेपणाने व आनंदी वृत्तीने जीवन जगणे शक्य आहे, तसे ते जगावे.
१६. काया, वाचा व मनाची सर्व कृती, अष्टशीलाचे उल्लंघन होणार नाही, अशीच असावी.
१७. जे उपासक समाधीचा अभ्यास करतात, त्यांनी उपोसथाच्या दिवशी सम्यक स्मृती आणि सम्यक समाधीच्या अभ्यासासाठी जेवढा जास्त वेळ त्यांना देता येईल, तेवढा द्यावा व समाधीचा जागरूकपणे अभ्यास करावा.

☸️ अष्टशील ☸️

अष्टशील म्हणजे आठ शीलांचे पालन होय. अष्टशीलांमध्ये तिसऱ्या शीलातील फरकासह संपूर्ण पंचशील आणि तीन अतिरिक्त शीलांचा समावेश होतो.
अष्टशील पुढीलप्रमाणे आहेत :
१. पाणातिपाता वेरमणी सिक्खापदं समादियामि ।
(मी प्राणी हिंसेपासून विरत राहण्याची शिक्षा ग्रहण करतो.)
२. अदिन्नादाना वेरमणी सिक्खापदं समादियामि ।
(मी चोरी पासून विरत राहण्याची शिक्षा ग्रहण करतो.)
३. अब्रह्मचरिया वेरमणी सिक्खापदं समादियामि ।
(मी ब्रह्मचर्याचे पालन करण्याची शिक्षा ग्रहण करतो.)
४. मुसावादा वेरमणि सिक्खापदं समादियामि ।
(मी खोटे बोलण्यापासून विरत राहण्याची शिक्षा ग्रहण करतो.)
५. सुरा-मेरय-मज्ज-पमादट्ठाणा वेरमणि सिक्खापदं समादियामि ।
(मी सुरा, मद्य व मादक पदार्थांच्या सेवनापासून विरत राहण्याची शिक्षा ग्रहण करतो.)
६. विकाल-भोजना वेरमणी सिक्खापदं समादियामि ।
(मी अवेळी भोजनापासून विरत राहण्याची शिक्षा ग्रहण करतो.)
७. नच्च-गीत-वादित-विस्सूक-दस्सन माला-गंध-विलेपन-धारण-मण्डन-विभूसनट्ठाना वेरमणी सिक्खापदं समादियामि ।
(मी नृत्य, गायन, वादन आणि तमाशा पाहणे ह्यापासून, त्याचप्रमाणे माळा, सुगंधित द्रव्यांचे लेपन धारण करण्यापासून विरत राहण्याची शिक्षा ग्रहण करतो.)
८. उच्चासयना-महासयना वेरमणी सिक्खापदं समादियामि ।
(मी फार उंच व मौल्यवान आसनावर, शय्येवर झोपण्यापासून विरत राहण्याची शिक्षा ग्रहण करतो.)

(संदर्भ : बोधिसत्त्व आंबेडकरांचे बुद्ध धम्म मिशन: लेखक-श्याम तागडे, आयएएस)