भारतीय संविधान नागरिकांना मूलभूत हक्क (Fundamental Rights) दिल्याबरोबर त्यांच्यावर काही कर्तव्ये (Duties) देखील सोपवते. कारण फक्त हक्कांवर जोर दिल्यास समाजात असंतुलन निर्माण होऊ शकते. नागरिकांनी राष्ट्राप्रती, समाजाप्रती आणि निसर्गाप्रती असलेली जबाबदारी विसरू नये यासाठी 1976 च्या 42 व्या घटनादुरुस्तीने (42nd Amendment) संविधानात भाग IV-A समाविष्ट करून कलम 51(A) अंतर्गत 11 मूलभूत कर्तव्ये घालण्यात आली.
भारतीय नागरिकांचे 11 मूलभूत कर्तव्ये – कलम 51(A)
कर्तव्य 1 : संविधानाचे पालन करणे आणि त्याच्या आदर्शांचा सन्मान करणे
प्रत्येक भारतीय नागरिकाने संविधानाचा सन्मान ठेवला पाहिजे.
संविधानाने दिलेले लोकशाही, समाजवाद, धर्मनिरपेक्षता, न्याय, स्वातंत्र्य, समानता यांचा आदर राखणे आवश्यक आहे.
उदा. – कोणत्याही कायद्याचे उल्लंघन न करणे, लोकशाही संस्थांवर विश्वास ठेवणे.
कर्तव्य 2 : राष्ट्रध्वज आणि राष्ट्रगीताचा आदर करणे
“तिरंगा” ध्वज व “जनगणमन” राष्ट्रगीत हे आपल्या राष्ट्रीय अस्मितेचे प्रतीक आहेत.
त्यांचा सन्मान न करणे म्हणजे देशाच्या ऐक्याला धक्का पोहोचवणे.
उदा. – शाळेत, सार्वजनिक ठिकाणी राष्ट्रगीत झाल्यावर उभे राहणे.
कर्तव्य 3 : भारताची एकता आणि अखंडता जपणे
नागरिकांनी प्रादेशिक, धार्मिक, भाषिक विभागणी न करता देशाच्या एकतेसाठी काम करणे आवश्यक आहे.
उदा. – समाजात भेदभाव पसरवणाऱ्या गोष्टींना विरोध करणे.
कर्तव्य 4 : देशाचे संरक्षण करणे व राष्ट्रीय सेवा करणे
गरजेच्या वेळी प्रत्येक नागरिकाने देशाच्या संरक्षणासाठी पुढे आले पाहिजे.
हे फक्त सैनिकांचे काम नाही; नैसर्गिक आपत्ती, सामाजिक संकटातही मदत करणे हे कर्तव्यच आहे.
उदा. – आपत्ती व्यवस्थापनात स्वयंसेवक म्हणून कार्य करणे.
कर्तव्य 5 : बंधुतेची भावना जपणे व स्त्रिया-पुरुष समानतेचा सन्मान करणे
प्रत्येक भारतीयाने जात, धर्म, लिंग, प्रांत यांच्या पलीकडे जाऊन बंधुभाव वाढवावा.
स्त्री-पुरुष समानतेला प्रोत्साहन देणे हे बंधुभावाचा भाग आहे.
उदा. – मुलगी व मुलगा यांना समान शिक्षण देणे.
कर्तव्य 6 : सांस्कृतिक वारशाचे जतन करणे
भारताची संस्कृती, परंपरा, वारसा अतिशय प्राचीन व समृद्ध आहे.
त्याचा सन्मान करणे व जतन करणे हे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे.
उदा. – स्मारकांची तोडफोड न करणे, भारतीय कला व परंपरांचा आदर करणे.
कर्तव्य 7 : पर्यावरणाचे संरक्षण करणे
प्रत्येक नागरिकाने जंगल, नद्या, वन्यजीव, हवा-पाणी यांचे संरक्षण करावे.
पर्यावरणाचा नाश करणे म्हणजे पुढील पिढ्यांचे जीवन धोक्यात घालणे.
उदा. – वृक्षारोपण करणे, प्रदूषण कमी करणे.
कर्तव्य 8 : वैज्ञानिक दृष्टिकोन, मानवता व सुधारक वृत्ती अंगीकारणे
समाजातील अंधश्रद्धा, कुप्रथा नष्ट करण्यासाठी वैज्ञानिक दृष्टिकोन आवश्यक आहे.
नागरिकांनी तर्कशुद्ध व मानवतावादी विचारांचा स्वीकार केला पाहिजे.
उदा. – अंधश्रद्धा निर्मूलन चळवळीत भाग घेणे.
कर्तव्य 9 : सार्वजनिक संपत्तीचे रक्षण करणे
शाळा, रस्ते, सरकारी इमारती, वाहने ही सार्वजनिक मालमत्ता आहे.
तिचा अपव्यय किंवा नाश करणे म्हणजे स्वतःच्या पैशांचा नाश करणे होय.
उदा. – रेल्वेची तोडफोड न करणे, शाळेतील बाके न मोडणे.
कर्तव्य 10 : व्यक्तीगत व सामूहिक क्षेत्रात उत्कृष्टता साधणे
प्रत्येकाने आपल्या क्षेत्रात सर्वोत्तम देण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.
यामुळे व्यक्तीचा व राष्ट्राचा दर्जा उंचावतो.
उदा. – विद्यार्थी म्हणून अभ्यासात प्रामाणिकपणे यश मिळवणे.
कर्तव्य 11 : पालक व संरक्षकांनी 6 ते 14 वर्षे वयोगटातील मुलांना शिक्षण देणे
शिक्षण हा प्रत्येक मुलाचा हक्क आहे.
पालकांनी आपल्या मुलांना शाळेत घालणे हे त्यांचे संवैधानिक कर्तव्य आहे.
उदा. – मुलांना शाळेत पाठवणे व शिक्षण पूर्ण करण्यास प्रोत्साहित करणे.
मूलभूत कर्तव्यांचे महत्व
1. संविधानाचे संरक्षण व आदर वाढतो.
2. नागरिकांत जबाबदारीची भावना निर्माण होते.
3. समाजातील ऐक्य, समता व बंधुभाव मजबूत होतो.
4. पर्यावरण, सांस्कृतिक वारसा जतन होतो.
5. राष्ट्राचा सर्वांगीण विकास घडतो.
भारतीय संविधानाने दिलेले मूलभूत हक्क हे जसे महत्वाचे आहेत, तसेच मूलभूत कर्तव्ये देखील तितकीच आवश्यक आहेत. नागरिकांनी हक्कांचा उपयोग करताना कर्तव्ये पाळली नाहीत, तर लोकशाही मजबूत होणार नाही. म्हणूनच प्रत्येकाने आपल्या दैनंदिन जीवनात या कर्तव्यांचे पालन करून देशाला प्रगतीच्या मार्गावर नेणे हीच खरी संविधान जागराची भावना आहे.
लेखक – Buddhist Bharat संविधान जागर अभियान
More Stories
संविधान जागर अभियान – भाग 9 : संघराज्य कार्यकारी (Union Executive)
📖 संविधान जागर अभियान – भाग 8 : कलम 36 ते 51 : राज्याच्या धोरणनिर्देशक तत्त्वे
संविधान जागर अभियान – भाग 6 : भारतीय संविधानातील मूलभूत अधिकार (कलम 12 ते 35)