🏛️ संविधान जागर अभियान – भाग १० : प्रकरण २ संसद (सर्वसाधारण) (अनुच्छेद 79 ते 122)

📜 अनुच्छेद 79 – भारताची संसद

भारतातील संसदेचे अस्तित्व या कलमामुळे आहे. संसदेत तीन घटक असतात –

1. राष्ट्रपती (President of India)

2. राज्यसभा (Council of States)

3. लोकसभा (House of the People)

📜 अनुच्छेद 80 ते 81 – राज्यसभा व लोकसभा रचना

धारा 80 : राज्यसभेची सदस्यसंख्या, निवडणूक पद्धती व कालावधी निश्चित करते.

धारा 81 : लोकसभेची सदस्यसंख्या व सदस्यांची थेट निवडणूक ठरवते.

📜 अनुच्छेद 82 – मतदारसंघ पुनर्रचना

जनगणना झाल्यानंतर लोकसभेतील व राज्यसभेतील जागांचे पुनर्वाटप व पुनर्रचना केली जाईल.

📜 अनुच्छेद 83 – कार्यकाळ

लोकसभेचा कार्यकाळ – ५ वर्षे (आपत्कालीन स्थितीत वाढविता येतो).

राज्यसभा – कायमस्वरूपी सभा; प्रत्येक २ वर्षांनी १/३ सदस्य सेवानिवृत्त होतात.

📜 अनुच्छेद 84 – सदस्य होण्याची पात्रता

राज्यसभेसाठी किमान वय – 30 वर्षे.

लोकसभेसाठी किमान वय – 25 वर्षे.

भारताचा नागरिक असणे आवश्यक.

📜 अनुच्छेद 85 – संसदेचे अधिवेशन

राष्ट्रपती संसदेचे अधिवेशन बोलावतो. दोन अधिवेशनांमध्ये सहा महिन्यांपेक्षा जास्त अंतर नसावे.

📜 अनुच्छेद 86 – राष्ट्रपतींचा अधिकार

राष्ट्रपतीला दोन्ही सभागृहांना संबोधित करण्याचा व संदेश पाठविण्याचा अधिकार आहे.

📜 अनुच्छेद 87 – राष्ट्रपतींचे विशेष संबोधन

दरवर्षी संसदेच्या पहिल्या अधिवेशनात राष्ट्रपती लोकसभा व राज्यसभेला एकत्रितपणे संबोधित करतात.

📜 अनुच्छेद 88 – मंत्र्यांना व ऍटर्नी जनरलला सहभाग

ते संसदेच्या चर्चेत सहभागी होऊ शकतात पण मतदानाचा अधिकार नसतो.

📜 अनुच्छेद 89 – राज्यसभा सभापती

राज्यसभेचे अध्यक्ष (Vice President of India) सभापती असतात.

उपसभापती सदस्यांमधून निवडले जातात.

📜 अनुच्छेद 90 – उपसभापतींचे अधिकार

सभापती अनुपस्थितीत उपसभापती कार्यभार सांभाळतात.

📜 अनुच्छेद 93 – लोकसभेचे अध्यक्ष व उपाध्यक्ष

लोकसभेत सभापती (Speaker) आणि उपसभापती (Deputy Speaker) निवडले जातात.

📜 अनुच्छेद 94-96 – अध्यक्ष व उपाध्यक्षांचा राजीनामा/हकालपट्टी

सभापती व उपसभापती राजीनामा देऊ शकतात किंवा बहुमताने त्यांना हटवता येते.

📜 अनुच्छेद 100 – मतदान पद्धती

दोन्ही सभागृहांत साध्या बहुमताने निर्णय घेतले जातात.

📜 अनुच्छेद 101-104 – सदस्यपदाचे अयोग्य ठरणे

दुहेरी सदस्यत्व नसावे.

काही प्रकरणांत सदस्यपद गमवावे लागते.

📜 अनुच्छेद 105 – संसद सदस्यांचे विशेषाधिकार

भाषण स्वातंत्र्य.

कार्यवाहीवर कोणतीही न्यायालयीन कारवाई नाही.

📜 अनुच्छेद 106 – वेतन व भत्ते

सांसदांचे वेतन व इतर सुविधा कायद्याने ठरविल्या जातात.

📜 अनुच्छेद 107-111 – विधेयक प्रक्रिया

सामान्य विधेयक – दोन्ही सभागृहात पास होऊन राष्ट्रपतींच्या स्वाक्षरीने कायदा होते.

आर्थिक विधेयक (Money Bill) – केवळ लोकसभेत सादर होतो.

राष्ट्रपतींकडे विधेयकावर स्वाक्षरी, नकार किंवा परतविण्याचा अधिकार आहे.

📜 अनुच्छेद 112-117 – अर्थसंकल्प (Annual Financial Statement)

राष्ट्रपती अर्थसंकल्प संसदेत सादर करतात.

लोकसभा त्यावर चर्चा करून मंजूर करते.

📜 अनुच्छेद 118-122 – कार्यपद्धती व न्यायालयीन नियंत्रण

संसद स्वतःची कार्यपद्धती ठरवते.

संसदेत झालेल्या चर्चेवर न्यायालय चौकशी करू शकत नाही.

🌟 संसदचे महत्व

1. जनतेचे प्रतिनिधित्व – लोकांचा आवाज केंद्रात पोहोचवणे.

2. कायदेनिर्मिती – समाजाच्या गरजेनुसार कायदे तयार करणे.

3. कारभारावर नियंत्रण – सरकारला जबाबदार धरणे.

4. लोकशाही टिकवणे – संवाद, मतभिन्नता आणि सहमतीद्वारे शासन.

✍️ निष्कर्ष

अनुच्छेद 79 ते 122 यांनी संसदेसाठी मजबूत व सुसूत्र चौकट दिली आहे. लोकसभा आणि राज्यसभा या दोन सभागृहांद्वारे भारतीय लोकशाहीला कार्यक्षम दिशा मिळते. संसद म्हणजे भारतीय लोकशाहीची आत्मा आहे.