महाबोधी विहार अपवित्रतेमुळे भारताच्या सॉफ्ट पॉवरवर परिणाम झाला आहे.

बौद्ध धर्मीय महाबोधी मंदिर व्यवस्थापन कायदा, १९४९ रद्द करण्याची आणि बौद्ध आणि गैर-बौद्धांच्या मिश्रणाने परिसराचे प्रशासन करण्याची मागणी करत आहेत.

बौद्ध दिनदर्शिकेतील सर्वात पवित्र दिवस, बुद्धांचा जन्म, जागरण आणि निधनाचे प्रदर्शन साजरे करणारा बुद्ध पौर्णिमा हा अलिकडच्या काळात नवी दिल्लीत भारत सरकारने विविध प्रकारे औपचारिकरित्या साजरा केला. राष्ट्रीय संग्रहालयातील बुद्ध अवशेषांना मंत्रिस्तरीय भेटी त्याच दिवशी झाल्या, त्यानंतर काही दिवसांनी भव्य डॉ. आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय केंद्रात एक कार्यक्रम झाला, ज्यामध्ये विस्तृत मंत्र्यांची उपस्थिती होती तसेच अनेक बौद्ध देशांचे राजनैतिक प्रतिनिधित्व मोठ्या प्रमाणात होते.

या कार्यक्रमात आंतरराष्ट्रीय बुद्धिस्ट कॉन्फेडरेशनने बनवलेल्या बुद्ध अवशेषांवर बनवलेल्या चित्रपटाचे दर्शन होते, जे भारताने व्हिएतनामच्या चार शहरांमध्ये प्रवास करण्यासाठी पाठवले होते. या चित्रपटात १८ लाख व्हिएतनामी नागरिकांनी प्रत्यक्ष भेटून श्रद्धांजली वाहण्याचा प्रयत्न केला होता, तरीही शेवटचा थांबा अजूनही शिल्लक होता. फुटेजमध्ये व्हिएतनामी नागरिक या तात्पुरत्या, तरीही अत्यंत पवित्र स्थळाला श्रद्धांजली वाहताना दिसत होते, कारण बुद्धांच्या स्वतःच्या शब्दांत सांगायचे तर, त्यांच्या निधनानंतर करुणेपोटी, बुद्धांचे अवशेष पाहणाऱ्या प्रत्येकाने ते त्यांच्या प्रत्यक्ष उपस्थितीत असल्यासारखे समजावे.

भारत सरकारने सोथेबीजने अगदी शेवटच्या क्षणी केलेल्या पिप्रहवा बुद्ध अवशेषांच्या (१८९८ मध्ये उत्तर प्रदेश, भारतातील पिप्रहवा स्तूप येथे उत्खनन केलेल्या) खाजगी लिलावाला रोखण्यासाठी केलेले अलीकडील यशस्वी प्रयत्न कौतुकास्पद होते. लिलाव रोखण्यासाठी, भारत सरकारने असा युक्तिवाद केला की जगभरातील ५० कोटींहून अधिक बौद्धांसाठी त्यांचा पवित्र वारसा आणि धार्मिक मूल्य त्यांना साध्या वस्तूंच्या विक्री आणि विक्रीच्या आवाक्याबाहेर ठेवते आणि अन्यथा विचार करणे – जरी त्यांचा शोधकर्ता विल्यम क्लॅक्सटन पेप्पे यांना त्या वेळी शोधाचा काही भाग ठेवण्याची परवानगी देण्यात आली असली तरीही – हे व्यापकपणे चालू असलेल्या वसाहतवादविरोधी प्रकल्पाच्या पलीकडे होते.

वरील सर्व बाबी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या बौद्ध धर्माच्या दूरगामी दृष्टिकोनाशी अगदी सुसंगत आहेत, ज्याचे प्रदर्शन २०२३ मध्ये भारताने आयोजित केलेल्या जी-२० शिखर परिषदेत आणि अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय मंच आणि कार्यक्रमांमध्ये झाले आणि प्रत्यक्षात ते समोर आले. आज भारताचा सर्वात खरा आणि गंभीर शत्रू असलेल्या चीनमध्ये सुमारे २० कोटी लोक बौद्ध म्हणून स्वतःची ओळख करून देतात, त्यामुळे अशा धोरणाचे येथे उल्लेख करण्यापेक्षा जास्त फायदे आहेत.

एक स्पष्ट गोष्ट म्हणजे बौद्ध यात्रेकरूंची आर्थिक आणि राजकीय शक्ती, ज्यांनी – बुद्धांचे संपूर्ण जीवन भारतातील विविध स्थळांशी अतूटपणे जोडलेले असल्याने, ज्यांपैकी अनेक आजपर्यंत उत्खनन केलेले नाही – त्यांच्या आयुष्यात किमान एकदा तरी या भूमीला भेट दिली पाहिजे. श्रीमंत बौद्ध-बहुसंख्य देशांनी देखील बुद्धाच्या जीवनाशी संबंधित विविध पवित्र स्थळे बांधण्यासाठी आणि देखभालीसाठी सौंदर्यात्मक आणि कार्यक्षम काम हाती घेतले आहे. उदाहरणार्थ, बुद्धांच्या धर्माच्या दुसऱ्या चाकाच्या शून्यतेच्या पवित्र सिद्धांताच्या शिकवणीशी संबंधित असलेले किमान, सुंदर राजगृह, नालंदा आणि असंख्य प्राण्यांना हृदय सूत्राचे पठण हे खूप चांगले आहे.

म्हणूनच, अलीकडेच सोशल मीडियावर जगभरातील बौद्ध समुदायाच्या सर्वात आतल्या गर्भगृहात – म्हणजेच बिहारमधील बोधगया येथील महाबोधी मंदिराच्या सर्वात आतल्या परिसरात बुद्ध पौर्णिमेला जबरदस्तीने हिंदू विधी केल्या जात असल्याचे फुटेज मोठ्या प्रमाणात प्रसारित होत असताना पाहून मला धक्का बसला. हे बुद्धांच्या स्वतःच्या जागृतीचे ठिकाण आहे आणि ते असे ठिकाण आहे जिथे येणाऱ्या सर्व बुद्धांना जागृत होण्याची भविष्यवाणी केली जाते. ऐतिहासिक बुद्ध शाक्यमुनींच्या जागृतीशी संबंधित हे ठिकाण कोणत्याही गटाने, कोणत्याही धर्माने आव्हान दिलेले नाही. मग देशांतर्गत, परंतु तितकेच आणि महत्त्वाचे म्हणजे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर – अशा गंभीर अपमानाच्या कृत्याचे काय समर्थन आहे, ज्यामध्ये बिहारचे राज्यपाल आणि बिहार पोलिस सांप्रदायिक संघर्ष रोखण्यासाठी उपस्थित होते, ज्यामध्ये बौद्ध भिक्षूंना हिंसाचाराचा सामना करावा लागला?

अलिकडच्या काही महिन्यांत, भारतीय बौद्धांनी (हिमालयीन आणि नवयान दोन्ही) मोठ्या प्रमाणात निदर्शने आणि उपवास केले आहेत, जे वेगाने जागतिक समुदायात पसरले आहेत. १९४९ चा महाबोधी मंदिर व्यवस्थापन कायदा रद्द करण्याची आणि बौद्ध आणि बौद्धेतर यांच्या मिश्रणाने परिसराचे प्रशासन निश्चित करण्याची मागणी ते करत आहेत. सिंहली सुधारणावादी भिक्षू अनागरिका धर्मपाल यांच्या या दिशेने ऐतिहासिक शोधातून सुरू झालेल्या दशकांपासूनच्या मागणीतील हा नवीनतम अध्याय आहे, ज्याने कायदेशीर कारवाईचे स्वरूप घेतले आणि किमान हिंदू ब्राह्मणांकडून मंदिराचे संपूर्ण नियंत्रण काढून घेण्याचे मरणोत्तर यश मिळवले.

मंदिराच्या व्यवस्थापनाचा प्रश्न अद्यापही सुटलेला नसला तरी, या दुर्दैवी आणि हिंसक घटनेत, जी जगभरात असंख्य वेळा घडली आहे, त्यात बौद्ध धर्म आणि सॉफ्ट पॉवरच्या बाबतीत जागतिक व्यासपीठावर भारत काय मांडत आहे याचा विचार भारताने करण्याची गरज आहे. भूतकाळातील, वर्तमानातील आणि भविष्यातील, कोणत्याही धर्माच्या आणि संप्रदायाच्या बौद्धांसाठी महाबोधी मंदिर हे सर्वात पवित्र स्थळ आहे यावर कोणताही वाद नसल्यामुळे, अंतर्गत कलह आणि सांप्रदायिक असंतोषाला प्राधान्य देण्याऐवजी, भारत खरोखरच आणि आधीच ‘विश्व गुरु’ आहे अशा एका क्षेत्राचे पावित्र्य प्रतिपादन करणे या सरकारने आवश्यक आहे.

भारतासाठी हे त्याचे आणखी एक अद्वितीय गुण प्रदर्शित करण्याची संधी आहे – वेगवेगळ्या धर्माच्या लोकांकडून एका धार्मिक स्थळाची सुसंवादी पूजा – त्याच वेळी एकाच श्रद्धेचे म्हणून त्या स्थळाच्या प्रमुख ऐतिहासिक धार्मिक संरक्षकांचा सन्मान आणि आदर करणे. असंख्य उदाहरणांपैकी, मी अमृतसरमधील सुवर्ण मंदिराचा उल्लेख करतो – जे शीख समुदायाचे आहे आणि शिरोमणी गुरुद्वारा प्रबंधक समितीद्वारे व्यवस्थापित केले जाते, परंतु ते असे ठिकाण आहे जिथे दररोज येणाऱ्या ६० टक्क्यांहून अधिक यात्रेकरू शीख नसलेले असतात. खत्री पंजाबी आणि तिबेटी बौद्ध देखील येथे श्रद्धेने जातात कारण त्यांना गुरु नानक (किंवा लामा नानक, जसे नंतरचे त्यांना म्हणतात) मध्ये देवत्वाचे स्वतःचे रूप दिसते.

शेवटी, जागतिक राजकारणातील या खरोखरच अस्थिर क्षणी आणि एका नवीन बहुध्रुवीय व्यवस्थेत, जेव्हा युती आणि निष्ठा दिवसेंदिवस बदलत असतात, तर तासांगणिक नाही, तेव्हा भारत त्याच्या परराष्ट्र धोरणातील प्रत्येक साधनाचा वापर करू शकतो. बौद्ध धर्म हा एक महत्त्वाचा सॉफ्ट पॉवर लीव्हर आहे, जो स्वतः पंतप्रधान मोदींनी ओळखला आहे, जो भारताला त्याच्या असुरक्षित हिमालयीन सीमांवर आणि आशिया आणि त्यापलीकडे असलेल्या त्याच्या जवळच्या शेजाऱ्यांसह तात्काळ आणि दीर्घकालीन स्थिर शक्ती प्रदान करतो. म्हणूनच, सरकारने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर या प्रतिमेला बाधा पोहोचवणाऱ्या अनावश्यक सांप्रदायिक आगी विझवण्यासाठी निर्णायकपणे कृती करावी, जसे की बिहारमधील महाबोधी मंदिरातील हे सर्वात दुर्दैवी प्रदर्शन, कारण हे स्वतःचे सॉफ्ट पॉवर ध्येय आहे जे भारताला परवडणारे नाही.