August 26, 2025

Buddhist Bharat

Buddhism In India

जेम्स प्रिन्सेप : सम्राट अशोक व बुद्ध धम्म जगासमोर आणणारे संशोधक

२२६ व्या जयंतीनिमित्त जेम्स प्रिन्सेप यांना अभिवादन. विस्मृतीत गेलेल्या चक्रवर्ती सम्राट अशोकांचे शिलालेख वाचून त्यांना पुन्हा प्रकाशझोतात आणणारे ब्राह्मी लिपीचे उलगड करणारे महान संशोधक.

जेम्स प्रिन्सेप : विस्मृतीत गेलेल्या सम्राट अशोकांना पुन्हा उजेडात आणणारे संशोधक

भारताच्या इतिहासातील एक मोठा टप्पा म्हणजे सम्राट अशोकांचे शिलालेख. अनेक शतकांपासून हे शिलालेख लोकांच्या नजरेसमोर होते, पण त्यातील लेखन कोणाच्याच आकलनात येत नव्हते. अशा काळात एका इंग्रज संशोधकाने अथक परिश्रमाने त्या लिपीचे गूढ उलगडले आणि सम्राट अशोक या विस्मृतीत गेलेल्या चक्रवर्ती राजाला पुन्हा प्रकाशझोतात आणले. तो व्यक्ती म्हणजेच जेम्स प्रिन्सेप (James Prinsep).

जेम्स प्रिन्सेप यांचा जीवनप्रवास

जन्म : २० ऑगस्ट १७९९, इंग्लंड

व्यवसाय : नाणेशास्त्रज्ञ ( Numismatist ), ओरिएंटलिस्ट, भाषाशास्त्रज्ञ

कार्य : कोलकाता येथे एशियाटिक सोसायटी व ईस्ट इंडिया कंपनीच्या आशियाई अभ्यासकांच्या कार्यात सहभाग

मृत्यू : २२ एप्रिल १८४०

जेम्स प्रिन्सेप यांनी तरुण वयातच भारतात येऊन शिलालेख, नाणी, प्राचीन लेखन, संस्कृत व पाली भाषा यांचा सखोल अभ्यास सुरू केला.

ब्राह्मी लिपीचे गूढ उकलणे

भारतातील अनेक स्तंभ, शिलालेख व गुंफा यांवर कोरलेल्या अक्षरांचे स्वरूप वेगळे असल्याने लोकांना ते समजत नव्हते. ही ब्राह्मी लिपी होती, जी मौर्यकालीन काळात वापरली जात होती.

जेम्स प्रिन्सेप यांनी दीर्घकाळ संशोधन करून १८३७ मध्ये ब्राह्मी लिपीचे कोडे उलगडले.

यामुळे प्रथमच सम्राट अशोकांचे शिलालेख वाचणे शक्य झाले.

त्या लेखनातून अशोकांचा बौद्ध धर्माशी झालेला निकट संबंध, त्यांची प्रजावंत धोरणे, धम्म प्रचाराचा जागतिक संदेश लोकांसमोर आला.

सम्राट अशोक : विस्मृतीतून प्रकाशझोतात

जेम्स प्रिन्सेप यांच्या आधी अशोक हा इतिहासात जवळजवळ हरवलेला होता.

त्यांच्या नाण्यांवर व स्तंभांवर कोरलेल्या “देवनप्रिय” व “प्रियदर्शी” या उपाधींचा उल्लेख होता.

प्रिन्सेप यांनी या उपाधींचा संबंध सम्राट अशोकांशी जोडला.

त्यामुळे अशोक या ऐतिहासिक व्यक्तीची खरी ओळख पुन्हा जिवंत झाली.

प्रिन्सेप यांचे योगदान

1. भारतीय इतिहासाचे पुनरुत्थान – अशोक व मौर्य साम्राज्याची खरी माहिती जगासमोर आली.

2. बौद्ध धर्माचा अभ्यास – शिलालेखातून सम्यक संबुद्ध (गौतम बुद्ध) यांच्या शिकवणीचा जागतिक संदेश स्पष्ट झाला.

3. नाणेशास्त्र व लिपिशास्त्रात मोलाची भर – भारतातील प्राचीन नाणी, लेखन पद्धती व इतिहास यांचा वैज्ञानिक अभ्यास घडला.

आजची प्रेरणा

२२६ व्या जयंतीनिमित्त आपण जेम्स प्रिन्सेप यांना स्मरण करतो कारण –

त्यांनी इतिहासाला नवा जीव दिला.

विस्मृतीत गेलेल्या अशोकांसारख्या महान सम्राटाला त्यांनी पुन्हा ओळख करून दिले.

त्यांनी दाखवून दिले की संशोधन, जिज्ञासा व चिकाटी यामुळे संपूर्ण मानवजातीला नवी दिशा मिळू शकते.

निष्कर्ष

जेम्स प्रिन्सेप हे केवळ इंग्रज संशोधक नव्हते, तर ते भारताच्या इतिहासाचे जागृती करणारे दीपस्तंभ ठरले. त्यांच्या परिश्रमांमुळे जगाला सम्राट अशोकांचा बौद्ध धम्म प्रचारक आणि मानवतेचा दूत असा खरा चेहरा पाहायला मिळाला.

🙏 जेम्स प्रिन्सेप यांना अभिवादन 💐