“धम्माचा सिंहनाद चोहीकडे” 2 – अतुल मुरलीधर भोसेकर

रक्ताचा एकही थेंब न सांडवता, मानवाच्या कल्याणाचा विचार असलेले बुद्धीविचार सर्व जगभर पोहोचले. सोबत दोन्ही लेखांचा फोटो दिला आहे.

कोरिया: इ.स.३७२ मध्ये चीनचे बौद्ध भिक्खू सुंदो हे कोरियाला गेले असता, तेथील राजे सोसूरीम यांना सर्वात पहिल्यांदा त्यांनी बुद्धविचार ऐकिवले. तेथून पुढे बुद्धविचारांचा प्रसार कोरियामध्ये अतिशय वेगाने झाला. अखंड कोरिया असलेल्या त्या काळात, चीन मधून ध्यानाचा प्रचारही येथे झाला. दुसऱ्या युद्धानंतर झालेल्या कोरियाच्या युद्धात, उत्तर आणि दक्षिण असे दोन भाग पडले. उत्तर कोरियात, बुद्धविचार आणि इतर धर्मांना उध्वस्त करण्यात आले तर दक्षिण कोरियाने बुद्धविचार आणि कॉन्फ्यूशियस ही विचारधारा स्वीकारली. कोरियात हजारो बुध्दविहार बांधली आहेत. कोरिया बुद्धिस्ट फेडरेशन ही सर्वात मोठी संस्था असून त्यांनी इतर देशात विशेषतः अमेरिकेत देखील स्वतःचे विहार स्थापन केले आहे.

मलेशिया: इ.स.पूर्व दुसऱ्या शतकात, काही चीनी लोकांनी मलेशियाला स्थलांतर केले. त्यानंतर अनेक शतके चीनी लोक येथे स्थलांतरित होत होती. चीनी आणि स्थानिक मलय लोकांनी एकमेकांची संस्कृती जपत एकोपा जतन केला आहे. आज मलेशिया मध्ये ६०% मलय, २६% चीनी आणि उरलेले भारतीय व इतर आशिया देशातील नागरिक आहेत. चीनी लोकांबरोबरच बुद्धविचार देखील इथे पोहोचले. १८९४ मध्ये श्रीलंकेच्या लोकांनी एक बौद्ध संघ स्थापन केला. १९५२ मध्ये श्रीलंकेतील अभ्यासू बौद्ध आचार्य डॉ.के.श्री.धम्मानंद हे मलेशियात स्थायिक झाले. त्यांनी धम्मावर अनेक पुस्तके लिहिली व मलेशियातील इंग्रजीबहुल लोकांमध्ये बुद्धविचारांचा प्रसार केला. १९७० मध्ये “द यंग बुद्धिस्ट असोसिएशन ऑफ मलेशिया” नावाची संस्था स्थापन झाली. तैवान, जपान यांच्या ही बौद्ध संस्था इथे कार्यरत आहेत.

म्यानमार: भ.बुद्धांचे सर्वात पहिले श्रावक म्हणून इथल्या व्यापाऱ्यांचा उल्लेख वाचायला मिळतो. त्याकाळापासून येथे बुद्धविचार रुजले आहे. बर्माचे अनेक राजे स्वतः धम्माचे आचरण करीत होते. ११व्या शतकापासून बर्मा हे बौद्ध राष्ट्र झाले. येथल्या राजांनी महाबोधी महाविहाराच्या संवर्धन आणि पुनर्निर्माणासाठी खूप मदत केली असे शिलालेख आणि ताम्रपटांवरून कळते. असंख्य बुद्धस्तुप, विहारे आणि प्रत्येक घरटी एक मुलगा भिक्खू संघाला दान हे या देशाचे वैशिष्ट्य आहे! १८७१ मध्ये, राजे मिन्डॉन यांनी पाचवी धम्मसंगिति भरविली होती ज्यात संपूर्ण पालि त्रिपिटक हे संगमरवर फरश्यांवर लिहून काढले गेले आणि ते लोकांनी अभ्यासावे म्हणून एक विहार बांधण्यात आले. ब्रिटिशांपासून या देशाला १९४८ साली स्वातंत्र्य मिळाले. त्याच वर्षी म्यानमार मध्ये पालि भाषेचे पहिले बौद्ध विद्यापीठ स्थापन करण्यात आले. थेरवाद परंपरेचे संपूर्ण पालन येथे केले जाते. म्यानमारच्या प्रत्येक गावांत एक बुध्दविहार असते व त्या गावातील प्रत्येक घरातील एका मुलाला या विहारात दान दिले जाते. धम्माच्या प्रति बर्मीस लोकांची भावना अन्यन्यसाधारण आहे. विपश्यना या प्रसिद्ध ध्यान पद्धतीसाठी येथील अनेक मोनॅस्टरी मध्ये वर्षभर शिबिरे चालतात.

लाओस: भारताच्या दक्षिणपूर्व दिशेला असलेला लाओस, एक छोटा देश आहे. महाराष्ट्र राज्यापेक्षाही कमी क्षेत्रफळ असलेल्या या देशात, १०व्या शतकात प्रथमच बुद्धविचारांचा प्रसार झाला आणि २०व्या शतकापर्यंत लाओस एक बौद्ध राष्ट्र म्हणून गणले गेले. १३व्या शतकामध्ये, राजे फा नुम यांनी बौद्धधम्माला खूप मदत केली. तेथील लाओ बुद्धिस्ट संघ ही सर्वात मोठी संस्था आहे. १७व्या शतकामध्ये पहिल्यांदा जेव्हा युरोपिअन लोक येथे आले तेव्हा येथील श्रीमंत बुद्धविहारे पाहून त्यांनाही आश्चर्य वाटले. १७व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, थाईलंडने लाओस वर कब्जा केला. १८९० मध्ये फ्रेंच राज्यकर्ते आले. १९५३ साली लाओस एक स्वतंत्र देश म्हणून घोषित करण्यात आला. लाओसच्या अनेक भिक्खुंनी फ्रांस, ऑस्ट्रेलिया, कॅनडा आणि अमेरिका मध्ये विहारे बांधली आहेत.

आफ्रिका खंड: १६८६ मधे तीन थाई भिक्खू, जहाज बुडाल्याने दक्षिण आफ्रिकेच्या किनाऱ्यावर पोहोचले. बुद्धविचार येथे पोहोचल्याची ही सर्वात पहिली नोंद होय. नंतर १९१५ मधे श्रीलंकेचे ४५० मजूर, झणझिबार मध्ये नोकरीच्या शोधार्थ दाखल झाले. बौद्ध धम्मीय असल्याने त्यांनी येथे सिंहली बौद्ध संघटना स्थापन केली आणि ब्रिटिशांकडे विहार बांधण्यासाठी जमीन मागितली. श्रीलंके वरून बोधीवृक्षाची फांदी आणून तिचे रोपण केले आणि दक्षिण आफ्रिकेमध्ये १९२७ साली पहिले बुद्धविहार सुरु झाले. १९६२ पर्यंत दार-ए-सलाम मधे एक मोठे बौद्ध संघटन आकारास येऊ लागले. २०व्या शतकाच्या सुरुवातीला थायलंड, तिबेट, जपान, चीन, तैवान, कोरिया मधून अनेक बौद्ध धम्मीय येथे स्थायिक झाले व आजमितीस दोन लाखांच्या वर येथे बौद्ध उपासक आहेत.

ऑस्ट्रेलिया: १८४८ मधे व्हिक्टोरिया राज्यात चीनमधील काही मजूर आले जे बौद्ध होते. १८७६ मधे श्रीलंकेचे काही ऊस मजूर येथे स्थायिक झाले. त्यांनी श्रीलंकेहून आणलेले बोधीवृक्षाच्या दोन फांद्या येथे लावल्या व बुध्दविहार बांधले. १९२५ साली, मेलबर्न मधे पश्चिमेकडील बौद्ध उपासक यांनी बौद्ध संघ स्थापन केला. पुढे १९५१ मधे बौद्ध भिक्खुणी धम्मदिना यांनी बुद्धविचारांचा प्रसार येथे केला. १९७१ मधे सोमलोका नावाचे श्रीलंकेचे भिक्खू येथे आले आणि मेलबर्नमध्ये पहिले बुध्दविहार बांधले गेले. त्यानंतर १९८२, १९९२ आणि १९९६ मधे दलाई लामा यांनी येथे जाहीर प्रवचनाचे कार्यक्रम घेतले. तोपर्यंत येथे दोन लाख बौद्ध उपासक तयार झाले होते ज्यात ४०,००० स्थानिक ऑस्ट्रेलियन नागरिक होते. आज ऑस्ट्रेलिया मध्ये व्हिएतनाम, म्यानमार, श्रीलंका, कोरिया, तिबेट, चीन, तैवान, मलेशिया आणि सिंगापूर या देशांतील बुद्धविहारे असून जवळपास तीन लाख बौद्ध उपासक आहेत.

कॅनडा: १८५० मध्ये सोन्याच्या शोधार्थ आलेल्या चीनी मजुरांनी इथे पहिल्यांदा बुध्दविहार बांधले. १८८०च्या दरम्यान जपानचे मच्छिमार व्यापारानिमित्त आले आणि येथेच स्थायिक झाले. १९०४ साली येथे जपानी बुध्दविहाराची निर्मिती झाली. कॅनडा जवळील रिचमंड, टोरांटो, मॉन्ट्रियलमध्ये चीन, जपान, लाओस, व्हिएतनाम, कंबोडिया, कोरिया, श्रीलंका या देशांमधून आलेले बौद्ध स्थायिक झाले. १९५० मध्ये उत्तर अमेरिकेत झेन विहारे उघडण्यात आली आणि आता येथे अनेक देशांचे बौद्ध संघ कार्यरत आहेत.

तैवान: १६व्या शतकात, चीनमध्ये मिंग वंशाच्या पडावानंतर, अनेक चिनी लोक आणि भिक्खू स्थलांतर करून तैवानला पोहोचले. धम्माचा अभ्यास आणि बुद्धविचारांचा प्रसार करण्यासाठी त्यांनी एक विहार बांधले. कालांतराने तेथे अनेक बुद्धविहारांची निर्मिती झाली. १८९५ साली चीनने जपानला हे बेट तहात दिले होते. जपान सरकारने देखील तेथे अनेक विहारे बांधली, मात्र १९४५च्या युद्धानंतर, तैवान पुन्हा चीनच्या ताब्यात आले. तैवान मधील बौद्ध उपासक दानाला खूप महत्त्व देतात. बौद्ध धम्मावरील असंख्य पुस्तके, जगातील अनेक भाषांमध्ये येथे छापून, जगभर विनामूल्य वितरित केले जातात.

मध्यपूर्व देश: यामध्ये बहारीन, दुबई, ओमान, मोरक्को व इस्राईल हे देश येतात. जरी हे मुस्लिम बहुल असले तरी येथे बुद्धविचार इस्लामपूर्व पोहोचल्यामुळे थोड्याफार प्रमाणात टिकून आहे. सध्या या देशांत जे मजूर बौद्ध राष्ट्रांतून आले आहेत, ते धम्माचे पालन करताना दिसत आहेत. मात्र याला अपवाद इस्राईल सारखा देश आहे. तेथे ज्यू लोकांनी बुद्धविचारांना स्वीकारल्याचे चित्र दिसते आहे. इस्राईल मध्ये व्हिएतनाम बौद्ध आचार्य तिक नात हान यांचे विचार, गोयन्काजींची विपश्यना केंद्रे तसेच तिबेटी परंपरा प्रामुख्याने दिसतात. आज इस्राईल मधील अनेक तरुण बुद्धविचारांचा अभ्यास तसेच पालन करताना दिसत आहेत.

स्कॅन्डिनेव्हिया: यामध्ये डेन्मार्क, फिनलंड, आइसलँड, नॉर्वे आणि स्वीडन हे देश येतात. हे देश तसे ख्रिश्चन, मात्र दुसऱ्या महायुद्धानंतर, १९६० साली, आशियातील विशेषतः बौद्ध धम्माचे लोक डेन्मार्क आणि स्वीडन मध्ये स्थायिक झाले आणि सर्वात पहिल्यांदा तेथे बुद्धविहारे दिसू लागली. बुद्धविचारातील झेन पद्धत या देशांमध्ये लोकप्रिय असून तेथील लोकांना बुद्धविचारांचे महत्त्व पटू लागले आहे. तैवान, श्रीलंका, व्हिएतनाम, जपान आणि थायलंड या देशांतील अनेक संस्थांनी येथे विहारे बांधली आहेत. भ.बुद्धांच्या ध्यान पद्धतीचे येथील लोकांना विशेष आकर्षण आहे त्यामुळे येथे अनेक झेन ध्यान व अभ्यास केंद्रे आहेत.

सिंगापूर: चीन आणि भारत मधून बुद्धविचारांचा प्रसार सिंगापूर मध्ये झाला. तरुणांना बुद्धविचार समजावे म्हणून तेथील विद्यापीठांमध्ये नॅशनल युनिव्हर्सिटी ऑफ सिंगापूर बुद्धिस्ट सोसायटी कार्यरत आहे. बौद्ध धम्मावर अभ्यास करण्यासाठी बुद्धिस्ट लायब्ररी आहे ज्यात हजारों पुस्तके आहेत. तसेच बौद्ध धम्मावर वेगवेगळे कोर्सेस, व्याख्याने आयोजित केले जातात. चीन, जपान, श्रीलंका, कोरिया, तिबेट, म्यानमार या देशांचे बुद्धबिहार तसेच संस्था येथे कार्यरत आहेत.

दक्षिण अमेरिका: १८९९ मध्ये जपान मधील ७९० मजूर पेरू या देशांत नोकरी निमित्त आले. त्यानंतर १९०८ मध्ये आणखीन काही मजूर आले. याच काळात येथे पहिले बुद्धविहार बांधण्यात आले. जपान मधून अनेक बौद्ध आचार्यांना येथे निमंत्रित करण्यात आले आणि बौद्ध धम्म वाढत गेला. १९५५ साली, झेन ध्यान केंद्र उभारले गेले. ब्राझील मध्ये देखील बौद्ध विहारे उभारली गेली. दक्षिण अमेरिकेमध्ये अनेक लोकं बुद्धविचारांकडे वळल्याचे चित्र आहे.

ज्या शास्वत सत्याच्या, मानवकल्याणाच्या शोधासाठी राजकुमार सिद्धार्थाने गृहत्याग केला आणि संबोधी प्राप्त केल्यानंतर, प्रत्येक मनुष्यापर्यंत हा विचार गेला पाहिजे यासाठी प्रवास केला, त्याच भ. बुद्धांचे विचार आज अडीच हजार वर्षांनी, जगातील प्रत्येक कोपऱ्यात पोहोचले आहेत. सम्राट अशोक यांनी दूरदृष्टीने उभारलेल्या सिंहशीर्ष स्तंभ हे त्याचेच प्रतीक आहे.