नेनाडी डोंगरातील बौद्धकालीन लेणीसमूह आकर्षणाचा केंद्रबिंदू ठरला भोर येथील ऐतिहासिक बौद्ध लेणींकडे शासनाचे दुर्लक्ष

Buddhist Caves Satara : नेनाडी डोंगरातील भोर जवळील ऐतिहासिक बौद्ध लेणी ह्या पर्यटकांना आकर्षित करत आहेत. मात्र या लेणींचा पुरेसा अभ्यास झालेला नाही. त्यामुळे स्थानिकांनी शासनाकडे या लेणींचे जतन करण्यात यावे अशी मागणी केली आहे.

भोर ते शिरवळ मार्गावरील शिंदेवाडी (ता. खंडाळा, जि. सातारा) गावच्या हद्दीत नेनाडी डोंगरातील बौद्धकालीन लेणीसमूह आकर्षणाचा केंद्रबिंदू ठरला आहे. हा सतरा लेण्यांचा समूह असून, एका लेणीत स्तूप आहे. या लेणी इसवीसन पूर्व ५० ते १५० या कालावधीत कोरलेल्या लेण्यांपैकी असाव्यात, असा अभ्यासकांचा अंदाज आहे. या लेणींचा उल्लेख भोर संस्थानच्या तत्कालीन वस्तू संग्रहालयातील ताम्रपटात आढळतो. त्यानुसार राष्ट्रकूट वंशातील ध्रुव राजाने इसवी सन ७८० मध्ये दिलेल्या ताम्रपटात या लेणींचे वर्णन आढळते. याशिवाय सदाशिव आत्माराम जोगळेकर यांच्या १९५२च्या ‘सह्याद्री’ या पुस्तकातही या लेणींचा उल्लेख असून, या डोंगराला ‘लयणगिरी’ आणि शिरवळ गावाला ‘श्रीमाळ, श्रीवलय, सिरीवलय’ म्हणून ओळखत असल्याचे म्हटले आहे. अलीकडे त्याचे नाव पांडवदरा असे पडले.

गावाजवळील डोंगरात जमिनीपासून सुमारे शंभर फूट उंचीवर डोंगराच्या मध्यात पूर्वाभिमुख दक्षिण ते उत्तर रांगेत हा तीन मजली लेणीसमूह आहे. मध्यभागी एका रांगेत चौदा लेणी असून, सहाव्या लेणीजवळ मोठा खडक आहे. पावसाळ्यात या खडकावरून धबधबा वाहतो. एका लेणीत आठ फूट उंचीचा अर्धवर्तुळाकार स्तूप आहे. त्यावर कोणताही मजकूर नाही. येथे शिवपिंडही दिसते. पिंडीच्या शेजारी चैत्यगृह असून, पुढील लेणीत बौद्ध भिक्खूंसाठी आठ खोल्या कोरलेल्या दिसतात. तेल आणि वात लावण्यासाठी भिंतींवर छोट्या आकारील देवड्या किंवा कोनाडे आहेत. दोन लेण्यांखाली पाण्याचे ठाव आहेत. सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे लेणींचा आकार एकसारखा नाही. हवा आणि उजेडासाठी काही ठिकाणी खिडक्यांची निर्मिती करण्यात आली आहे. काही लेणींमध्ये बसण्यासाठी ओटे कोरलेले आहेत. चौदा लेण्यांच्या वरील बाजूला मोठ्या आकाराचे पाण्याचे तळे आहे. तळ्यामध्ये बाराही महिने पाणी असते. तळ्यासमोर चार छोट्या आकारातील खोल्या असून, डोंगराच्या पायथ्याशी तीन लेणी आहेत. या लेणींची पुरेशी काळजी न घेतल्यामुळे तिथे दगड, माती आणि झुडपांचे साम्राज्य आहे.

लेणी येथे जाण्याचा मार्ग …

पुणे ते सातारा मार्गावर शिरवळच्या अलीकडे शिंदेवाडीजवळ ‘लॉकिम कंपनी’च्या फाट्यापासून पश्चिमेला पाच किलोमीटरवर हा लेणीसमूह आहे. पाचपैकी तीन किलोमीटर अंतरापर्यंत डांबरी रस्ता आहे. पुढे दीड किलोमीटरचा रस्ता कच्चा असून, दुचाकी वा चारचाकी वाहने जाऊ शकतात. पुढे अर्धा किलोमीटर पाऊलवाटेने डोंगर चढून लेणींपर्यंत जाता येते. पावसाळ्यात परिसरातील नागरिक या ठिकाणी भेट देतात.

राजेसाहेबांनी केली पाऊलवाट

भोर संस्थानचे कारभाराच्या व्यवस्थेसाठी पाच विभाग होते. त्यानुसार रोहिडा उर्फ विचित्रगड, राजगड, प्रचंडगड, पौनमावळ आणि सुधागड ही तालुक्यांची ठिकाणे होती. शिरवळ, नसरापूर, वेल्हे, कोळवण, पाली ही या तालुक्यांची ठाणी होती. शिरवळजवळच्या पांडवदऱ्यातील लेणी माती आणि दगडाने भरल्या होत्या. तत्कालीन श्रीमंत राजेसाहेब यांनी त्यांची स्वच्छता करून जाण्यासाठी पाऊलवाट तयार करून घेतली. २९ जून १९३६ रोजी बनारस हिंदू युनिव्हर्सिटीतील इतिहासतज्ज्ञ प्रा. अनंत सदाशिव आळतेकर यांच्यासह त्यांनी या ठिकाणी भेटही दिली होती.

‘लेणींच्या जतनाची गरज’

संपूर्ण लेणीसमूहात शिलालेख अथवा कोणतीही माहिती कोरल्याचे आढळत नाही. कोरीव खांब वा फारसे नक्षीकामही नसल्याने या लेणी दुर्लक्षित राहिल्या असून, त्यांचा अभ्यासही झाल्याचे दिसत नाही. या लेणींबद्दल पर्यटकांनाही फारशी माहिती नाही. पुणे-सातारा महामार्गालगत शिरवळच्या हद्दीत अवघ्या पाच किलोमीटर अंतरावर असलेल्या या दुर्लक्षित ठेव्याचे जतन होणे आवश्यक आहे. केंद्र अथवा राज्य पुरातत्त्व विभाग आणि संबंधित शासकीय विभागाने अभ्यास करून लेणींची देखभाल करावी, अशी स्थानिकांची मागणी आहे.