‘उपेक्षित आणि विसरलेले’: राजगृह, पुरीमधील प्राचीन बौद्ध स्थळ लक्ष देण्याची मागणी

अरागड, ज्याला ऐरागड म्हणूनही ओळखले जाते, हे ओडिशातील एक बौद्ध स्थळ आहे, जे पुरीमधील देलांग ब्लॉक अंतर्गत गोडीपुट-मटीपाडा पंचायतीमधील दया नदीच्या उत्तरेस आहे. ही समुद्रसपाटीपासून २५६ फूट उंचीवर असलेली टेकडी आहे आणि ती पूर्वेकडून पश्चिमेकडे ३ किमीपर्यंत पसरलेली आहे.

कल्पक खडकापासून बनवलेल्या तुटलेल्या बौद्ध मूर्तींचा शोध आणि मंदिराच्या चार खांबांमध्ये नागा कन्या आणि गजा सिंह यांचे कोरीव काम बौद्ध स्मारकाची पुरेशी साक्ष देतात. इ.स.पूर्व 1-2 आणि 10-11व्या दरम्यान या जागेची भरभराट झाली असे म्हटले जाते.

मात्र, ऐतिहासिक आरागड टेकडी सध्या पडून आहे. सर्वत्र झुडपे वाढल्याने परिसराला जंगलाचे स्वरूप आले आहे. सरकारच्या कथित उदासीनतेमुळे अनेक दशकांपासून दुर्लक्षित राहिल्याने या परिसराचे जंगल आणि अंमली पदार्थांच्या व्यसनाधीनतेचे अड्डे बनले आहे.

“बौद्ध भिक्षूंनी या आरागढ टेकडीचा उपयोग ध्यान आणि उपासनेसाठी केला. त्यांनी या टेकड्यांवर ‘बौद्ध विहार’ निर्माण केले होते आणि ते तिथेही राहिले होते,” असे स्थानिक सरोज कुमार पांडा यांनी सांगितले.

दुसरे स्थानिक, विजय सामंत्रय म्हणाले, “आरागढ टेकडीची जबाबदारी कोणीही घेत नाही. मी अलीकडेच त्याच्या नूतनीकरणासाठी काही पैसे मंजूर झाल्याचे ऐकले आहे. पण इकडे तिकडे झुडपे तोडण्यापलीकडे मला काहीच दिसत नाही. पैशाचे काय झाले हे कोणालाही माहिती नाही.”

इसवी सनाच्या पहिल्या शतकापर्यंत भारतात बुद्धाच्या मूर्तीची पूजा केली जात नव्हती. फक्त प्रतिकात्मक पूजा होती. हा स्तूप त्याचा ज्वलंत पुरावा आहे. मध्य प्रदेशातील सांची, उत्तर प्रदेशातील सारनाथ आणि आंध्र प्रदेशातील नागार्जुनकुंडा येथेही अशी ठिकाणे सापडली आहेत.

या जागेजवळ ६व्या आणि ७व्या शतकातील दगडात कोरलेली दुमजली बौद्ध वास्तुकला आहे. वरचा भाग ध्यानमंदिर आहे तर खालचा भाग गुहा आहे.

त्याच्या जीर्णोद्धारासाठी वारंवार मागणी केल्यानंतर 1 कोटी रुपयांचे अनुदान जाहीर करण्यात आले आहे. मात्र, आगामी निवडणुकांमुळे मतदारांच्या डोळ्यात अंजन घालणार का, असा प्रश्न जनतेच्या मनात आहे.

“एएसआयने यापूर्वी काही नूतनीकरणाची कामे हाती घेतली होती. पण ते पुरेसे नाही. असामाजिक घटकांनी अरगढ टेकडीची परिस्थिती बिकट बनली आहे. आजूबाजूच्या गावातील वयोवृद्ध आणि तरुणांना घेऊन एक स्थानिक समिती बनवावी. तरच ऐतिहासिक स्थळ जीर्णोद्धार आणि देखभाल करता येईल,” असे स्थानिक राजेश सत्रुशल्य म्हणाले.