भंडारा हिरव्यागार डोंगराच्या कुशीत लपलेली अपरीचित बौद्ध लेणी. – राकेश सदानंद पवार

भारतात १२०० च्या आसपास लेण्या सापडतात, त्यातिल बहुतांश महाराष्ट्रात १००० आसपास लेण्या सापडतात, त्यातलीच एक अपरिचित लेणी, जी हिरव्यागार डोंगराच्या कुशीत लपुन राहीलेली आणि आता जन माणसात माहीत पडणारी लेणी आहे.

पुणे जिल्यातील मावळ तालुक्यात असणाऱ्या, इंदोरी गावातील भंडारा डोंगरात हि लेणी असून जास्त चर्चेत नसल्यामुळे सामान्य माणसांना माहीत नाही. पण एक प्राचिन ऐतिहासिक ठेव्यामुळे भटकंती करणारे आणि लेणी संवर्धक, अभ्यासक त्यांचा मुळे सध्या उजेडात येत आहे. इंदोरी गाव ज्या ठिकाणी येते, तो प्राचिन व्यापारी राजमार्ग कोंढाणा, कार्ला, बेडसे पलिकडील शेलारवाडी लेणी आणि शैलारवाडीकडून जुन्नरकडे जाताना त्या मधल्या टप्प्यात येते.

भंडारा डोंगर संत शिरोमनी तुकाराम महाराज हयांच्या मंदिरामुळे प्रसिद्ध आहे. अशी लोक मान्यता आहे की, तुकाराम महाराज देहू गावातून हया डोंगरावर ध्यान धारनेसाठी, तपश्चर्यासाठी येत, त्यांनी डोंगराच्या पश्चिमेला ज्या बौध्द लेण्या आहेत. त्यातिल एका विहारा मध्ये ( भिक्षु निवास )मध्ये १५ दिवस ध्यान धारना केली, लिखाण केले. त्यांचा अभंगातून कळते आम्ही जातो पंढरपुर बुद्ध नगरी.

इंदोरी गावाला जाण्यासाठी प्रथम तळेगाव इथे यावे. भंडारा तळेगाव, चाकण रोड वर तळेगावावरून ९ कि.मी लांब आहे. पुणे स्टेशन ते भंडारा बौद्ध लेणीचे अंतर ३९ कि.मी. आहे. देहु गाव ते भंडारा बौध्द लेणी हे अंतर 6 कि.मी. आहे. लेणीवर जाण्यास दोन मार्ग आहेत. एक तर डोंगरावर असलेले संत तुकाराम महाराज हयांचे मंदिर हया मंदिरापर्यंतचा रस्ता अत्यंत चांगल्या प्रकारे व्यवस्थित निर्माण केला आहे. गाडीने या मंदिराजवळ आल्यावर मंदिराच्या विरुद्ध दिशेला लाईटचा खांब मोठी डिपी आहे, त्याचा बाजून एक पायवाट जाते. पण ही पायवाट जरा धोकादायक आहे. या वाटेने डोंगराच्या पश्चिमेला डोंगराच्या मधोमध हया लेण्या आहेत. या लेण्यांन जवळ १५ ते २० मिनिटात पोहचतो.

लेणीवर जाणारी योग्य, सुलभ वाट जास्त परिचयाची नसलेली इंदोरी गावातून जाते. इंद्रायनी नगर फाटा जवळून गावातून जाता येते, अरुंद रस्त्याने गाडी जाते. पुढे संत तुकाराम पॉलिटेक्निक आहे. मातीच्या रस्ताच्या उजव्या बाजुला आहे. पुढे तो रस्ता मातिच्या पायवाटेचा होतो. शक्यतो गाडी इथे पार्क करून डाव्या बाजूला मातीची खाण आहे ज्यामध्ये पावसाळ्याचे पाणी साचलेले दिसते, तिथून पायवाटेने चालत जाते लागते, इथे कोणी माहीताचा असेल तर ऊत्तम, नाही तर तुम्ही रस्ता चुक् शकता, कारण पुढे हिरवीगार झाडी आहे. यामधून पायवाटेने चालत जायचे आहे. मध्ये दोन पाणी जमा झालेल्या खाणी दिसतात, तिथून पुढे उजव्या बाजूला झाडा झुडपांच्या दाटीमधून पायवाट शोधत जावे लागते. सर्वत्र हिरवेगार रान, झाडांची गर्दी हयातून मार्ग काढत पुढे जात, मध्येच मोठी सपाट मोकळी जागा आहे. चारीबाजूनी गर्द झाडी आहे. थोडी वेडीवाकडी मातीची पायवाट थोडी चढन, उतरन करत आपण डोंगराच्या मध्यावर लेणी जवळ पोहचतो, प्रथम उंचावर एक विहार दिसते. त्याचा पुढे गेल्यावर काळ्या कातळात कोरलेली लेणी दिसते हा मार्ग योग्य आहे,

तसे पाहता या पायवाटेने डोंगराचा मध्यावर येतो, काळ्या काताळात कोरलेले विहार, स्तूप दिसतो. हया लेण्याजवळून अरुंद पायावट आहे. खाली घसरण बाजुला कातळ दगडाची सरळ चढन इथे संभाळून जावे लागते. प्रथम एक मोठे विहार, सभा मंडप आहे त्याला दगडी पायऱ्या कोरलेल्या आहेत. पुढे ओसरी आहे. समोर दरवाजा आताचा काळात बसवण्यात आला आहे. त्याचा उजव्या आणि डाव्या बाजूला भिक्षूंना बसण्यासाठी दगडी दोन बाक ओसरी मध्ये आहे. आत गेल्यावर समोर दगडी बाक आहे. त्यावर विठ्ठलाची मूर्ती आहे. विठ्ठलाच्या मुर्तीच्या उजव्या बाजूला एक खोली आहे. तिथे पण दरवाजा लावला गेला आहे. तसेच आपण विहारात प्रवेश करतो, त्या दरवाजाच्या आत डाव्या बाजूला छोटी खोली आहे. त्याला ही दरवाजा बसवण्यात आला आहे. पूर्वी हे विहार भिक्षूंच्या ध्यान साधनेसाठी वापरत असत.

हया विहाराचे आता मंदिरात रूपांतर झाले आहे. माहिती नुसार इथे वारकरी संप्रदायाचे लोक इथे 1 महीना मुक्काम करतात, असे वर्षभर इथे मुक्कामीअसतात. या मंदिरात आतमधे रंगरंगोटी केली गेली आहे. तसेच सिंमेटचा कोबा पूर्ण विहारात केलेला दिसतो. या विहाराच्या ओसरीत सौरऊर्जेचा लाईटचा खांब ही लावलेला दिसतो. या ओसरीचा वर छत असावे निरीक्षणावरून दिसते. कालानुसार ते नष्ट झालेले आहे.

या १ न. विहाराच्या पुढे गेल्यावर काही अंतरावर काळ्या कातळात उंचावर शुन्यगार आहे. जास्त मोठे नाही आहे. त्याचा पुढे चैत्य स्तूप दिसतो पण तिथे पोहचणे अवघड आहे. थोडी मेहनत घेवून सावकाश पणे कातळ चढून त्या स्तूपाजवळ पोहचता येते, हे छोटे चैत्यगुह आहे, हयाचा पुढचा भागात दगडी पायऱ्या असाव्यात काळानुसार पुढचा भाग नष्ट झाला आहे.

त्या पुढे छोटे चैत्यगुह आहे, त्यावर चैत्यस्तूप आहे. स्तूप साधारण 7 फुटाचा आसपास उंच आहे. स्तूपाचा जमिनी पासून वेदीकापट्टीचे पर्यंत ऊंची ५ फुटाचा आसपास आहे. स्तूपाच्यावर सुंदर अशी वेदीका प‌ट्टी, सुंदर कोरीव काम दिसते, या पट्टीची उंची १ फुट आहे. या वेदीकापट्टीच्या वर स्तूपाचा अंड हा भाग आहे. अंडाच्या भागावरील हार्मिका काळाच्या ओघात नष्ट झाली आहे. स्तूपाला वरून खाल पर्यत तडा गेलेला आहे. पुरातत्व खात्याने लक्ष घालून त्याची डागडुजी करणे गरजेचे आहे.

स्तूपचा उजव्या, समोर, डाव्या भिंतिवर जमिनी पासून 5 फुटाच्या उंचीवर चौरस खोबन आहेत. उजव्या भिंतीवर पाच, समोरील स्तूपाच्या पाठीमागे भिंतीवर पाच आणि स्तूपाच्या डाव्या भिंतीतर तिन आहेत. पुढील भिंतिचा भाग नष्ट झाल्या असल्यामुळे पुढील दोन खोबन नष्ट झाल्या आहेत. ए कूण १५ खोबन होत्या, आता १३ राहिल्या आहेत. या खोबण मधे लाकडी कमान, छप्पर असावे आणि ते काळाचा ओघात नष्ट झाले आहे. स्तूपावरील हर्मिका व स्तूपाच्या अंडाच्या आकाराचा भाग नष्ट झालेला स्पष्ट दिसतो. या स्तूपावर पुरातत्व खात्याने लक्ष घालून छत निर्माण करण्याची गरज आहे. नाहीतर वातावरणाचा परिणाम होऊन स्तूपाला हाणी पोहचण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. हे स्तूपावरील गेलेल्या तड्यावरून दिसते.

स्तूपाला लागूनच पुढे उंचावर मधेच विहार आहे. याला लोखंडी, दरवाजा बसवला आहे. यावर पोहचणे थोडे अवघड आहे. पण पोहचू शकतो. मुख्य प्रवेशद्वाराचा उजव्या बाजूला दगडी बाकआहे, त्याचा पुढे दोन जमिनीवर खोबन आहेत. पूर्वी येथे लाकडी दरवाजा होता. आत ही समोरच भिंतीकडे दगडी बाक आहे. पूर्वी भिक्षु ध्यान करण्यासाठी, झोपण्यासाठी वापर करत असत.

विहाराचा समोरील भिंतीजवळ दगडी बाक आहे, त्याचा उजव्या बाजूला, त्या बाकात दोन फुट खोल, दोन ते अडीच फुट लांब पाण्याची टाक निर्माण केले आहे. पावसाळ्यात पाणी तिथे जमा होत. तिथून पाणी बाहेर जाण्यासाठी उजवीकडून खाच निर्माण केलेली दिसते. पावसाळ्यात हया विहाराची पावसामुळे भिंती भिजल्यामुळे खराब होतात. दगडीबाकात हे पाण्याची टाक कधी निर्माण केले सांगता येत नाही, तसेच बाहेरील दगडी बाकाचावर भिंतीवर पांढऱ्या रंगाने लिहून विद्रुपीकरण केले आहे. पांढऱ्या रंगाने नाव लिहण्याचा प्रयत्न झाला आहे, हे सर्व साफ करणे गरजेचे आहे. विहारात समोर छोटी बुद्ध मुर्ती आहे. जरी इथे बुद्ध मूर्ती असली तरी ही हिनयान पंथीय लेणी आहे. इ.स. १. ल्या ते २ या शतकात कोरली असे अभ्यासकांचे मत आहे.

या लेणी जवळ माहीती फलक तसेच दिशादर्शक फलक लावणे गरजेचे आहे. त्यामुळे पर्यटकाना या लेणी जवळ पोहचण्यास सुलभ होईल. तसेच मंदिराजवळील मार्ग हा कठीण व धोका दायक आहे. तरी इंदोरी गावातू‌न जाणारा मार्ग पायवाट अधिक सोयिस्कर आहे. पण हया मार्गाने माहितीगार असल्या शिवाय गेल्यास रस्ता भटकू शकता.

पावसाळ्यात तर लेणी वर भेट दिल्यास मनमोहक निर्सगाचा आस्वाद घेता येतो, या ऐतिहासिक लेणी पाहताना, त्या कलाकुसरीचे आपल्याला सुखद अनुभव घेता येतो. पावसाळ्यात तर भंडारा डोंगर काळे कातळ, पाषाण आणी पश्चिम भागात डोंगर कुशीत सुंदर लेण्याची कलाकृती, समोर पसरलेला हिरवेगार गालिचा असे विलोभनीय दृश्य पाहून मन प्रफुल्लीत होते.

( स्तुपाला स्थानिक डागोबा या नावाने ओळखतात.डागोबा हया शब्दाचा अर्थ असा की हा सिंहली शब्द आहे.बौद्ध धर्मियांचा स्तूप या वास्तू‌ला श्रीलंकेमध्ये डागोबा यानावाने प्रचलित आहे. हा शब्द ‘धातुगर्भ’ या संस्कृत शब्दाचा अपभ्रंश आहे, असे मानले जाते. धातू याचा अर्थ अवशेष, असा अवशेष ज्याचा गर्भात तो धातुगर्भ स्तूप (डागोबा ) स्तूपाचा अंडाकृती भागास हा शब्द वापरतात, कारण त्यात अवशेषांचा लहान करंड ठेवला जातो. डागोबाचा उत्कृष्ट नमुना अनुराधपुर (श्रीलंका) येथे पाहण्यास मिळतो. )

लेख : राकेश सदानंद पवार. 9867355724
अभ्यासक, लेणी संवर्धक ( अंधेरी – मुंबई)
एकजूट अभ्यास प्रचार समहु महाराष्ट्राज्य – लेणी संवाद
संदर्भ : डोंगरदरीतला फिरस्ती.